Susam Yetiştiriciliği ( Prof. Dr. Necmi İŞLER )
-
Pedaliaceae familyasından
-
Sesamum cinsinden
-
36 türü bulunmaktadır.
-
Kültürü yapılan tür
-
Sesamum indicum
-
2 n = 26
Susamın orjini
Çok eski bir kültür bitkisi olmasına rağmen orijin merkezi kesin olarak bilinmemektedir. Değişik yazarlar susam türlerinin üçte ikisinin Afrika’da yer almasına ve ekonomik olarak susamın bu kıtada baskın olmasına dayanarak, susamın orijini olarak Afrika’yı göstermişlerdir. Aynı şekilde susamın Afrika’dan orijin aldığını Batı Asya üzerinden Hindistan, Çin ve Japonya’ya yayıldığını, bu bölgelerin ikincil yayılma merkezleri olduğunu ifade etmiştir. Kültür bitkisi olan susamın (Sesamum indicum L.) gen merkezinin Afrika kıtası, özellikle çoğu araştırıcılar Etiyopya ve çevresi olduğu bildirilmektedir .Türkiye’nin ise ikincil gen merkezi durumundadır
SUSAMIN BOTANİK ÖZELLİKLERİ
Susam tek yıllık çalı formunda bir bitki olup 3-4 aylık bir gelişme süresine sahiptir. Susam kazık köklüdür ve yoğun bir lifli kök sistemine sahiptir. Bitki 30-250 cm kadar boylanabilir. Susam iki alt türü vardır: ssp.bicarpellatum (2 karpelli) ve ssp.quadricarpellatum ( 4 karpelli). Birinci alt türde saplar 4, ikincisi ise 6-8 köşelidir.
Ana sap üzerindeki yaprak koltuklarından dallar meydana gelir. Ülkemiz susamları çok dallı yapıya sahiptir.
Yaprakları bitkinin alt kısımlarından büyük ve geniş olup, uç kısımlara doğru dar ve uzun bir şekil alır.
Susamda her yaprak koltuğundan 1-3 çiçek çıkar. Çiçek renkleri genellikle pembedir. Ülkemiz susamları genellikle bicarpellatum alt türü içinde yer alır.
Susam meyveleri altta ve üstte dallanan bir dikdörtgen prizma şeklindedir. Susam meyvelerin “kapsül” denir.
Susam bitkisinin tohum, çiçek ve yaprakları
Tropik ve subtropik iklim kuşakları ile sıcaklık toplamı elverişli olan (2700–3500 oC) mikroklima bölgelerinde yetiştirilebilen, dik büyüyen, çeşit ve yetiştiği iklim şartları ile toprak karakterlerine bağlı olarak boyu 80–180 cm arasında değişen, tek yıllık, otsu bir bitkidir. Kökler genel olarak 40-50cm derinlere ve 15-70 cm yanlara doğru yayılır.
Toprak yapısına ve su durumuna göre kökler 100-150 cm derinlere kadar inebilmektedir. Çok sayıda yabani ve kültüre alınmış varyetesi bulunmaktadır. Susam sıcak iklim bölgelerinde yazlık olarak yetişen bir bitki olduğu için, toplam sıcaklık isteği oldukça yüksektir.
Tohumunun çimlenmesi için 20 oC toprak sıcaklığına ihtiyaç duymaktadır. Toprak sıcaklığı 20 oC‟nin altına indiğinde çimlenme durmaktadır. Toprak sıcaklığı 24 oC‟yi bulduğunda çimlenme hızlanmakta, 32-35o Cye ulaştığında ise çimlenme için optimum şartlar sağlanmaktadır
Türkiye’de, uzun yılların tabii seleksiyonu sonucu yetiştiği bölge koşullarına adapte olmuş, ve bu nedenle halen yerel olarak üretimleri yapılan çok sayıda susam varyete ve ekotipi bulunmaktadır. Türkiye’de kültürü yapılan yerel susam varyete ve ekotiplerinin: 1) kapsülde karpel veya lokus sayısı bakımından %99.60’sının iki karpelli (4-lokuslu) ve %0.40’nın dört karpelli (8-lokuslu), 2) yaprak koltuğunda kapsül sayısı bakımından %94.82’sinin tek kapsüllü ve %5.18’nin üç kapsüllü, 3) tohum kabuğu rengi bakımından %48.93’nün kahverengi, %30.11’nin sarı, %12.83’nün beyaz, %7.18’nin koyu kahverengi ve %0.95’nin siyah tohumlu, 4) yaprak şekilliliği bakımından %48.36’sının parçalı ve %51.73’nün düz veya hafif yırtmaçlı 5) sap tüylülüğü bakımından %80.19’nun çıplak veya çok kısa, %19.14’nün seyrek ve %1.25’nin sık tüylü, 6) kapsül tüylülüğü bakımından ise %42.61’nin çıplak veya çok kısa, %47.24’nün seyrek ve %11.57’sinin sık tüylü, 7) tamamının dallanmakta ve olgunlaşma ile kapsüllerini çatlatmakta olduğunu, 8) yağ içeriğinin %35.1-63.9 arasında, oleik asit içeriğinin %41.1- 47.2 arasında ve linoleik asit içeriğinin %38.2-48.0 arasında değişim gösterdiğini saptanmıştır.
SUSAM TARIMI
Susam, tohumlarında ağırlığının yarısından fazla (% 50-60) yağ bulunduran bir yağ bitkisidir. En çok tahin ve tahin helvası yapımında, sabun, ilaç ve kozmetik sanayiinde kullanılır.
Ülkemizde en çok Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde ekilir. Susam sıcak bölgelerde yetişir, bu bölgelerde yetişme döneminde aylık sıcaklık ortalaması 20 dereceden az olmaması gerekir.
Susam bitkisinin önemi
Susam yağı yemeklik bir yağ olmasına karşın, kullanımı ekonomik olmadığı için ülkemizde bitkisel yağ olarak tüketimi sınırlı kalmıştır. Yazlık bir yağ bitkisi olan susam, yemeklik yağ sanayinde kullanımından ziyade, tahin ve tahin helvası üretiminde ve kuru pasta, simit gibi unlu gıdaların imalatında kullanılmaktadır. Ayrıca kozmetik sanayinde ve sabun yapımında kullanılmaktadır. Küspesi kaliteli bir hayvan yemi olup, mısır unundan yapılan ekmeğe katkı maddesi şeklinde ilave edilerek insan gıdası olarak da kullanılmaktadır. Ana ürün tarımında olduğu kadar ikinci ürün tarımında da yer alan susam, yetişme süresinin kısalığı nedeni ile her kültür bitkisi ile ekim nöbetine girebilmesi susam tarımını daha cazip hale getirmektedir.
Susam tohumlarında %50 – 60 yağ ve %25 protein bulunduran bir yağ bitkisidir. Gelişme süresinin kısa olması nedeni ile her türlü kültür bitkisi ile münavebeye girebilir. Son yıllarda, Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde hububattan sonra ikinci ürün olarak ekilişi yaygınlaşmaktadır.
Susam yağı yemeklik bir yağ olmasına karşın, kullanımı ekonomik olmadığı için ülkemizde bitkisel yağ olarak tüketimi sınırlı kalmıştır. Yazlık bir yağ bitkisi olan susam, yemeklik yağ sanayinde kullanımından ziyade, tahin ve tahin helvası üretiminde ve kuru pasta, simit gibi unlu gıdaların imalatında kullanılmaktadır. Ayrıca kozmetik sanayinde ve sabun yapımında kullanılmaktadır. Küspesi kaliteli bir hayvan yemi olup, mısır unundan yapılan ekmeğe katkı maddesi şeklinde ilave edilerek insan gıdası olarak da kullanılmaktadır. Ana ürün tarımında olduğu kadar ikinci ürün tarımında da yer alan susam, yetişme süresinin kısalığı nedeni ile her kültür bitkisi ile ekim nöbetine girebilmesi susam tarımını daha cazip hale getirmektedir.
Ekim alanlarının genişletilmesi yerine, mevcut potansiyel alandaki verimin artırılması ve ikinci ürün tarımında susam üretimine yer verilmesi bitkisel yağ açığının kapatılmasına ve ithalat önlenerek döviz tasarrufuna önemli katkıda bulunacaktır.
…
