SAĞLIK BAKANLIĞI TAMAMLAYICI BESLENME PROGRAMI
Dr. Sema ÖZBAŞ

ANA ÇOCUK SAĞLIĞI VE AİLE PLANLAMASI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Bebeklik ve Erken Çocukluk Yaş Grubu (0 – 3 yaş),
Optimal büyüme
Optimal sağlık (mikrobesin eksiklikleri / çocukluk yaş grubu hastalıkları)
Davranış gelişimi için çok önemli ve kritik bir dönem
Çocukluk ve erişkin yaş gruplarında minimal hastalık riski ve spektrumu da Optimal Beslenme ile yakından ilişkili
International Symposium – Early Nutrition Programming in Human and Animal Models. 23rd April 2008, GRANADA
Early Nutrition Programming & Health Outcomes in Later Life:
Obesity & Beyond, 20 – 21 April 2007, BUDAPEST
Çocukluk yaş grubunda çocuk sağlığı ve sağlıklı büyümesi için optimal beslenmenin temel özellikleri,
Anne sütünün en az 2 yaşına kadar verilebildiğinde, bebeğin ihtiyacını karşılayan en önemli besin ögesi kaynağı olmaya devam ettiği gösterilmiş
Anne sütü ilk 6 ayda bebeğin ihtiyacının %100’ ünü, 6-12 ayda bebeğin ihtiyacının %50’ sini ve 12.aydan itibaren de %30’ unu karşılar
Anne sütü ne kadar sürdürülmelidir?
Gelişmekte olan ülkelerde, emzirilmekte olan 12-23 aylık süt çocukları, tüm enerjinin %35-%40’ını anne sütünden alırlar
Anne sütü tamamlayıcı besinlere oranla daha fazla yağ içerir, esansiyel yağ asidi ve enerjinin temel kaynağı
Hastalık esnasında anne sütü önemli
Uzamış emzirme süresinin büyümeye ve bilişsel (kognitif) işlevlere olumlu etkisi ile kronik hastalık ve şişmanlık riskini azaltıcı etkisi var
Emzirme Ve Ek Gıda Beslenme Bozukluklarında Temel Üç Neden
Tıbbi veya fiziksel nedenler
Uygun olmayan besin seçimi
Uygun olmayan beslenme dinamikleri
Beslenme Bozuklukları
“Kritik pencere” dönemi
Çocukluk çağı hastalıklarının ve ölümünün en önemli nedenlerinden olan büyüme geriliği, bazı vitamin ve mineral eksiklikleri ve ishaller en sık 0-2 yaş grubunda
Büyümenin en hızlı olduğu bu dönemde oluşan büyüme geriliğinin iki yaş sonrasında düzeltilmesi oldukça güç
Beslenme Yetersizliğinin Sonuçları
İki yaşından küçük çocuklarda yetersiz beslenmenin erken dönem sonuçları; hastalanma ve ölüm oranında artış
Fiziksel büyüme ve zekâ-motor gelişmede gecikme
Tamamlayıcı beslenme nedir?
Anne sütünün tek başına, süt çocuğunun besin ihtiyacını karşılamaya daha uzun süre yeterli olamayacağı zamanda başlatılan ve diğer yiyecek ve içeceklerin anne sütü ile birlikte sunulduğu süreç
Tamamlayıcı besinler, geçiş besinleri ve aile yemekleri olmak üzere iki grup
Geçiş besinleri, süt çocukları için özel hazırlanmış besinler
Aile yemekleri ise ailenin diğer fertlerinin tükettiği sofra yemekleri
Tamamlayıcı beslenme için en uygun dönem 6-24 aylar arasıdır, bu dönemde emzirmenin sürmesi çocuk sağlığı açısından oldukça önemli
Tamamlayıcı Beslenme Neden Gerekli ?
NÜTRİSYONEL
Tek başına emzirmenin 6. aydan sonra enerji gereksinimini karşılayamaması
Doğum Fe ve Zn depolarının 6. ayda tükenmesi
Düşük gelirli toplumlarda Vit B6 eksikliği riski! Institute of Medicine, US
Tamamlayıcı Beslenme Neden Gerekli ?
GELİŞİMSEL
Isırma ve çiğneme becerisi geliştirilmesi “farklı tat ve yapıda besin”
Konuşmanın geliştirilmesi “çiğneme ile ağız-dil koordinasyonu”
6 aylık bebeğe farklı tat ve özellikte besin sunulmaya başlanmaması İLERİDE RED NEDENİ
Uygun Tamamlayıcı Beslenme World Health Assembly, 2002
ZAMANINDA >6 ay tüm çocuklara
YETERLİ Besi değeri en az AS kadar
GÜVENLİ Kontaminasyon riski minimal olmalı BİBERON KULLANMA!
UYGUN “Doğru uygulama; kıvam, miktar” Çocuğun “açlık/tokluk” işareti, öğün sıklığı, yöntem “AKTİF KATILIM”
Beslenme Alışkanlıkları
Yaklaşık olarak çocukların %50’sinin demiri diyetle yetersiz alıyor
Çalışan anne ve babaların çocuklarının protein ve özellikle hayvansal protein ile bazı besin ögelerini alım düzeyleri çalışmayanlardan daha yüksek
Anne ve babanın eğitim düzeyi arttıkça da çocukların enerji ve besin ögesi alımları artmakta
Anne ve babaları çalışan çocuklara inek sütü dışındaki besinler daha geç ve fazla miktarda verilmeye başlanıyor
Çay, kolalı içecekler, çikolata, hazır çorbalar, hazır meyve suları ve kahveye bir yaş öncesi dönemde başlanıyor, ancak başlanma oranları düşük
Öncelikli Populasyon Grupları
Düşük sosyo-ekonomik düzey
Adölesan anne bebekleri
Obes anne bebekleri
Ek besinlerin uygun zamanda başlanması infant mortalite ve morbiditesi ile ilişkilidir.
Tamamlayıcı Besinlere Neden 6 Ayda Başlanmalıdır?
Bebeğin artan kalsiyum ve enerji gereksiniminin, yalnızca anne sütüyle karşılanamaması
Doğumda sağlanan demir ve çinko depolarının tükenmesi
Farklı tat ve kıvamlarının bebekte ısırma ve çiğneme becerisini arttırması
Çiğneme becerisinin ağız ve dil koordinasyonunu arttırması
Daha geç başlamanın besinlerin reddedilmesine neden olabilmesi
Tamamlayıcı beslenmeye geçiş zamanına etki eden etmenler nelerdir?
Katı besinlerle beslenme yeteneği;
Nöromuskuler
Sindirim
Boşaltım
Savunma sistemlerinin olgunlaşması ile yakından ilgilidir
Ek besinlere başlamada etkili faktörler
Kültürel uygulamalar
Annenin özellikleri
Doktorun önerileri
Gece uykusu sorunu
Kilo artışı
Tamamlayıcı besinlere erken başlamanın sakıncaları nelerdir?
Anne sütünün veriminin azalması
Anne sütünün hastalıklara karşı koruyucu etkisinin azalması
Büyüme açısından bir üstünlüğünün olmaması
İlk aylarda dilin dışarı itme refleksinin güçlü olması
Çiğneme becerisinin 6 aydan önce gelişmemesi
Baş kontrolünün tam gelişmemiş olması
Tamamlayıcı besinlere erken başlamanın sakıncaları nelerdir?
Bebeklerin isteksizliği
Böbrek fonksiyonlarının yeterince gelişmemesi
Sindirim sistemindeki enzimlerin yeterince gelişmemesi
Alerjik hastalıkların artmasına neden olması
Katı besinlerin boğulmalara neden olabilmesi
Başta zatürre ve ishal olmak üzere hastalıklarda artışa neden olması
Tamamlayıcı besinlere geç başlamanın sakıncaları nelerdir?
İlaveten besin alınmaması bebeğin artan gereksinmelerinin karşılanmamasına sebep olur
Büyüme ve gelişmesi daha yavaşlar
Besin öğelerini yetersiz alınması malnütrisyon, anemi gibi hastalıkların görülme riskini arttırır
Gölbaşı merkez sağlık ocakları ve Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Merkezi’ ne kayıtlı 273 gebe kadın üzerinde yapılan çalışmada yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarının önlenmesinde en etkili yöntemin beslenme eğitimi olduğu saptanmıştır
Beslenme eğitimine ne kadar küçük yaşta başlanırsa etkisi o kadar kalıcı olacaktır. Bu eğitim hastaneler, sağlık ocakları, ana ve çocuk sağlığı merkezleri gibi kuruluşlarda sağlık personeli tarafından yapılmalıdır sonucuna da varılmıştır
“2-5 yaş arası sağlıklı çocukların beslenme özellikleri ve aile etkileşimi” isimli çalışma da ise aileler, ev ziyaretleri ya da takip sıklığı sağlanarak çocukların beslenmeleri hakkında bilgilendirilmelidir sonucuna ulaşılmıştır
“Annelere doğum öncesinde verilen yenidoğan bakımı ile ilgili eğitimin doğum öncesi ve doğum sonrasında değerlendirilmesi” çalışmasına 101 anne katılmıştır
Çalışmanın sonucunda sağlık kuruluşlarında çalışan ebe ve hemşirelerin doğum öncesi ve doğum sonrasında ailelere eğitim verebilmeleri için uygun fiziki ortamın sağlanması ve eğitimin desteklenmesi, ebe ve hemşirelerin yenidoğan döneminde sık görülen sorunlar ve bakımına yönelik eğitimlerine ağırlık verilmesi, sağlık sisteminin ebe ve hemşirelerin doğum öncesi dönemden başlayarak doğum sonu dönemde de en az bir yıl süreyle ev ziyaretleri yapmaları anlamlı bulunmuştur
Bu veriler ışığında sağlık personelinin tamamlayıcı beslenme konusunda eğitilmesi ve eğitilmiş sağlık personelleri ile bebeğe bakım veren kişinin eğitilmesinin bebek ve çocuk sağlığına katkı sağlayacağı düşünülerek, bir eğitim programı geliştirilmesi çalışmalarına başlanmıştır
Bakanlığımız ile Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Avrupa Bölge Ofisi tarafından 12-14 Kasım 2007 tarihleri arasında Ankara’ da üniversitelerin ilgili bölümlerinden öğretim üyelerinin de katılımı ile Türkiye’ de gebe, bebek ve küçük çocuk beslenmesi ile ilgili (Workshop on Maternal, Infant and Young Child Nutrition Recommendations in Turkey)” bir çalıştay gerçekleştirildi
Çalıştay sonucunda beslenme önerileri, halk eğitiminde kullanılacak dokümanlar tartışılmış ve bir beslenme programı hazırlanmasına karar verildi. Çalıştay sonrası sağlık personeli için hazırlanan kitapçık basıma hazırlandı ve program geliştirildi
Eğitim Programı
Tamamlayıcı Beslenme
Süre:180 dk, 50’er dakikalık 3 oturum
Hedef grup: Sağlık personeli
Genel amaç: Bebek ve çocukların 6. aydan sonra uygun gıdalarla beslenmeye başlaması
Özel amaç: Bebekler için uygun tamamlayıcı beslenme ilkeleri konusunda sağlık personelini bilgilendirmek
Bebeklerde Tamamlayıcı Beslenme İçin Alt Başlıklar
Tamamlayıcı beslenme nedir, neden önemlidir?
Tamamlayıcı besinlere ne zaman ve nasıl başlanmalıdır?
Annelere Bebeklerini Beslemek İçin Verilecek Beslenme Önerileri
Tamamlayıcı Beslenme
Teorik dersler
Oyunlaştırmalar
Ön test-son test
Eğitimci değerlendirme
İyi Bir Tamamlayıcı Besinin Özellikleri Ne Olmalıdır?
Enerji, protein, vitamin ve minerallerce zengin olan (özellikle demir çinko, kalsiyum, A vitamini, C vitamini, folat )
Temiz ve güvenli olan
Çok fazla sıcak ya da soğuk olmayan
Çok tuzlu ve baharatlı olmayan
Bebek tarafından kolay yenebilen
Bebek tarafından sevilen
Bölgesel olarak ulaşılabilir, bulunabilir, satın alınabilir
Hazırlanması kolay
Kıvamı uygun
Tamamlayıcı besinlerin içeriği nasıl olmalıdır?
Altı ay- iki yaş arası bebeklerde, nispeten daha küçük miktarlarda tamamlayıcı besin tüketimi olduğundan, tamamlayıcı besinlerin enerji içerikleri ve besin değerleri yüksek olmalı
Et, tavuk, balık, yumurta tamamlayıcı besinler içinde mümkün olduğunca sık sunulmalı
Yaşamın ilk yılında peynir, yoğurt gibi süt ürünlerinin ( diğer yiyeceklerin içine ilave edilerek) tüketilmesi daha uygun
Tamamlayıcı besinlerin içeriği nasıl olmalıdır?
Vitamin A eksikliğinden korunmak için vitamin A’dan zengin meyve ve sebzeler
Süt çocuğunun diyetinde en uygun yağ miktarı tartışmalıdır, ancak tüm enerjinin %30-45’inin yağlardan sağlanması gerektiği kabul edilmekte
Çok az miktarda yağ alımı; yetersiz esansiyel yağ asidi ve düşük enerji alımı
Aşırı miktarda yağ alımı ise; şişmanlık ve erişkin dönemde kardiyovasküler hastalıklar
Tüketilen meyve suyu miktarı, besin değeri yüksek olan besinlerin alımını engellememesi için sınırlandırılmalı
Tamamlayıcı besinlerin kıvamı ne olmalıdır?
Başlangıçta besinler püre halinde sunulmalı

Bebek bir yaşında aile yemeklerini yemeğe hazır duruma gelmeli ve aile sofrasında yerini almalı

Bebeğin katı gıdalara geçişi 10. aya kadar geciktirilirse, bu dönemde gelişen beslenme ile ilgili davranış bozuklukları, daha sonraki dönemlerde devam etmekte

Tamamlayıcı besinlerin miktarı ne olmalıdır?
*Çocuklar tamamlayıcı besinlere başladığında yeni tat ve dokulara alışması zaman gerektirir
*Çocuğun besinleri yeme becerisini kazanması da gerekli
*Ailelerin yeni besinleri günde 2 kez 2-3 küçük kaşık vermeleri desteklenmeli
Tamamlayıcı besinlerin miktarı ne olmalıdır?
Tamamlayıcı besinlerin hazırlanmasında ve saklanmasında uyulması gereken kurallar nelerdir?
Besin hazırlamadan önce ellerin mutlaka sabunla yıkanması
Taze besinlerin kullanılması
Çabuk bozulan besinlerin (et, süt gibi) hazırlayana kadar buzdolabında saklanması
Eğer buzdolabı yoksa ağzı kapalı tutulan pişirilmiş yemeklerden en fazla 2 saat içinde tüketilmesi
Yemek öncesinde çocuğun ellerinin de yıkanması
Evde hayvan varsa evin dışında tutulması
Tamamlayıcı besinlerin hazırlanmasında ve saklanmasında uyulması gereken kurallar nelerdir?
Çocuğu beslerken temiz kaşık, bardak kullanılması, asla biberon kullanılmaması
Evin böcek, haşere ve fareden arındırılması
Çocuğun altını temizledikten sonra ya da tuvalete gittikten sonra mutlaka ellerin yıkanması
Mutfak malzemelerinin haşere ve farelerden uzak tutulduğuna emin olunması
Suyun yine böceklerden uzak tutulması, gerekirse kaynatılması
Beslenmede uyulması gereken psikososyal bakım kuralları nelerdir?
Uygun tamamlayıcı beslenme, yalnızca bebeğin ne yediği ile değil, aynı zamanda nasıl, ne zaman, nerede ve kiminle yediği ile belirlenir
Süt çocuğu anne ya da bakıcı tarafından doğrudan beslenmeli, daha büyük çocukların beslenmelerine yardımcı olunmalı
Çocukların açlık, tokluk belirtilerine duyarlı davranılmalı, yavaş ve sabırla beslenmeli
Çoğu besini reddeden çocuklar için değişik tat, lezzet ve yapıda yeni birleşimler denenmeli ve teşvik yöntemleri artırılmalı
Yemek esnasında çocuğun dikkatini dağıtacak oyunlar en aza indirilmeli, yemek zamanlarının öğrenme ve aile içi iletişim için olduğu bilinmeli
Çocuklara Verilecek Besinleri Zenginleştirme Yolları
Muhallebi ya da Diğer Temel Besinler İçin: Hazırlarken daha koyu kıvamlı olması sağlanmalı, hazırlanan besin akıcı ve sulu kıvamda olmamalıdır
Çorba ve Sebze-Et Yemekleri İçin: Çorba ve sebze ya da et ve sebzeden hazırlanan (mercimek çorba, sebze çorba, kıymalı ıspanak, kabak dolma vb.) yemekler ezilerek püre kıvamına getirilebilir
Muhallebi, çorba ve sebze yemeklerine enerji ve besin öğesi yönünden zengin besinler eklenebilir
Çocuklara Verilecek Besinleri Zenginleştirme Yolları
Çorbalara eklenecek nohut, bulgur, bezelye, kuru fasulye, mercimek, pirinç, patates ve benzeri çorbayı sadece sıvı bir besin olmaktan çıkaracaktır.
Kuru fasulye, nohut, mercimek ve benzeri besinlerden eklenmesi (ekonomik koşullar göz önünde tutularak kıyma, balık, tavuk gibi besinlerin ezilerek yemeklere eklenmesi söylenebilir)
Bir tatlı kaşığı zeytinyağı, diğer sıvı yağlar, tereyağı ve yumuşak margarin gibi yağlar eklenebilir
Çocuğun Yemeklerinde Kullanılacak Yağlar
Çok az miktarda kullanılan örneğin yarım tatlı kaşığı katı ya da sıvı yağın yemeğe eklenmesi ekstra enerji sağlar
Ayrıca yağ yemeğin ya da muhallebinin kıvamını yoğunlaştırır ayrıca da yemeği yumuşak yenilebilir kıvama getirir
Eğer yemeklere fazla miktarda yağ eklenirse çocuk çok fazla doyacağından diğer besinleri alması zor olur
Eğer çocuk iyi büyüyorsa genellikle çocuğun ekstra yağa ihtiyacı yoktur
Susayan çocuk
İlk besin sağlıklı su olmalı
Ayrıca mevsimine uygun taze meyvelerden hazırlanmış meyve suları da uygun
İçeceğin fazla şeker içermesi aslında çocuğu daha fazla susamasına sebep olur
Çay ve kahve, besinlerden sağlanan demirin kullanımını engeller
Çocuk bazen yemeğin arasında susayabilir, çok az miktarda verilen su çocuğun susama duygusunu giderir
Öğün sırasında çocuğa sıvı verilecekse öğünün sonuna doğru çok az miktarda verilmeli
6-24 aylık ve hiç anne sütü almayan bebeklerin günlük sıvı gereksinmesi 2-3 su bardağı kadar
Bu miktar sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde günde 4-6 su bardağına çıkabilir
Duyarlı (Uyumlu) Yemek Uygulamaları…
Çocuğun yemeğini yemesine yardım etmek, tepkilerine duyarlı olmak
Çocuğu sabırla ve yavaş beslemek, yemeğini yemesi için desteklemek ama zorlamamak
Çocuğu beslerken göz göze teması kullanmak
Ailelere öneriler
Çocuğun besinlerini ayrı bir kaba konulması gerektiği böylece yeterli miktarda besin aldığının anlaşılabileceği
Çocuğun yemeğinin yemesinin aktif olarak desteklenmesi için öğün boyunca çocuğa eşlik edilmesi ya da birlikte oturulması gerektiği,
Çocuğun acele ettirilmemesi gerektiği, çocuğun biraz yemek yiyip biraz oyun oynayabileceği ve yeniden yemeğe devam edebileceği
Ailelere öneriler
Küçük çocukların çoğunlukla kendilerinin yemek isteyebileceği, bu durumda çocuğu destekleyerek yemeğini bitirdiği, kaşığına yeteri kadar besin aldığı tespit edilmesi gerektiği
Çocuğun sevdiği besinlerle sevmediği besinleri bir arada karıştırarak verilebileceği
Çocuğun acıktığı hissedildiği an yemeğinin yedirilmesi gerektiği, çocuk acıktığında hemen yemeği yedirilmediğinde bebeğin üzülerek iştahının kaçabileceği
Ailelere öneriler…
Bazen çocuğun yemek yemeye ara verip bekleyip daha sonra daha fazla yemek isteyebileceği
Yemek zamanlarının mutluluk ve huzur zamanları olması gerektiği
Çocuk uykuluyken yemek yedirilmemesi gerektiği
Yemeklerin zorla yedirilmemesi gerektiği, çocuğun stresle iştahının azalabileceği
Ayrıca, ailelere çocuk büyüdükçe …
Sık sık emzirmenin sürdürülmesi
Öğünde verilen tamamlayıcı besin miktarlarının arttırılması gerektiği ve çocuğun aktif olarak yemeklerini yemesi için desteklenmesi
Öğün sayılarının yavaş yavaş arttırılması, 6-7. aya gelindiğinde günde 3 kez tamamlayıcı besin verilmesi, 12. aya gelindiğinde en az 5 kereye çıkılması (3 ana 2 ara öğün)
İlk verilmeye başlandığında besinlerin daha yumuşak olması, zamanla daha küçük parçalara bölünerek verilmeye başlanması,
Çocuğun yemesi için desteklenmesi, aktif olarak beslenmesinin sağlanması mutlak öğretilmelidir.
Annenin Çocuğuna Yönelik Beslenme Danışmanlığını Anlayıp Anlamadığının Kontrolü…
Annelere çocuğun beslenmesi ile ilgili bilgi verilirken anlayıp anlamadığı sık sık kontrol edilmeli
Açık uçlu ve anlayabileceği sorular sorarak anlayıp anlamadığı kontrol edilmeli

Bir Sonraki Görüşmenin Planlanması
İzlem özellikle beslenme ile ilgili bir zorluk varsa çok daha önemli

İzlem ziyareti; hangi besinlerin kullanıldığının, nasıl verildiğinin, vücut ağırlığının ve genel gelişim kontrollerini içerir

Bu ziyaretler ayrıca annenin ya da çocuğa bakan kişinin uygulamalarının pekiştirilmesi, iyi uygulamaların övülmesi ve öz güven kazandırılması için iyi bir fırsat

Örnek öğünler
Anne sütü alan 12-23 aylık bebek
Sabah öğünü
Pirinç unu (sütle hazırlanmış) muhallebi (200 mL)
Öğlen öğünü
3 yemek kaşığı (YK) pirinç pilavı+1 çay kaşığı tereyağ
1 YK kuru fasülye
Yarım portakal
Akşam öğünü
3 yemek kaşığı (YK) pirinç pilavı+1 çay kaşığı tereyağ
1 YK balık (ya da karaciğer)
1 YK yeşil sebze
Ara öğünler
Bir dilim ekmek
Bir adet muz
Emzirilen bebeklerde tamamlayıcı beslenme kuralları (WHO)

1.Bebek doğumdan altıncı ayın sonuna kadar tek başına anne sütü ile beslenmeli, tamamlayıcı besinler altıncı ayın sonunda (180 gün) anne sütüne ilave olarak verilmeli

2.İsteğe bağlı, sık emzirme 2 yaş ve ötesine kadar sürdürülmeli

3.Sorumlu beslenme uygulaması, psikososyal bakım ilkelerini temel almalı

4.Besinler doğru bir şekilde ve temizlik kurallarına uygun olarak hazırlanmalı

5.Sık emzirme devam ederken, altıncı ayda küçük miktarlarda tamamlayıcı besinlere başlanmalı ve çocuk büyüdükçe besin miktarı artırılmalı

6.Tamamlayıcı besinlerin kıvamı, süt çocuğunun gereksinimine ve motor gelişimine uygun olarak, bebek büyüdükçe dereceli olarak artırılmalı

7.Tamamlayıcı beslenmede öğün sayısı, bebeğin yaşına ve anne sütünden yararlanma miktarına göre ayarlanmalı

8.Tamamlayıcı beslenme döneminde süt çocuğunun besin ihtiyacını karşılamak, çok çeşitli besinleri içeren bir beslenme rejimi ile mümkün

9.Süt çocuklarının sağlıklı gelişimi için vitamin ve mineral desteği almaları ya da zenginleştirilmiş besin tüketmeleri gerekmekte

10.Hastalık esnasında emzirme sıklığını artırma yolu ile sıvı alımının artırılması ve bebeğin yumuşak, iştah açıcı, favori besinleri tüketmeye teşviki edilmesi

…