1. Fabrika Fizibilitesinde Kalite Kontrol

1. 1. Bir İşletmede Kalite Kontrol ve Muayene Teşkilatının Tarifi :

Kalite kontrolü bir hizmetin veya bir mamulün mevcut standartlara göre kalitesinin ölçülmesi metodudur. Mamulün kalitesi, şekli, boyutları, kompozisyonu, mukavemeti, işçiliği, montajı, rengi vs. gibi bir takım karakteristiklerin tayinine bağlıdır. Bu bakımlardan kalite standartları esas olarak alınır. Bazen bunlar numunelerle mukayese edilir. Her zaman kalitenin arzu edilen niteliğinin ifadesi kolay olmaz. Bu gibi durumlarda numunelerin mukayesesi icap eder. Standart tecrübeler için de sözleşmeler tertip edilir. Belirli bir zamanda, belirli sürat altında veya belirli bir mesafede aşınmanın tayini; örneğin bir otomobil lastiğinde araştırılmak istenirse bu işlem ancak evvelde yapılacak bir sözleşmenin hazırlanmasıyla mümkün olur. Bu işleri yapan personelin son derece kalifiye olması ve üst kademe yöneticilerine bağlı bulunmaları lazımdır.

1. 2. Kalite Kontrolü ve Muayenenin Esasları :

a – kalite kontrolü bir işletmede bir taraftan müşteriyi korumak bir taraftan da firmanın itibarının sağlamak maksadıyla tamamen müstakil bir fonksiyona sahip olmalı ve mamulün kalitesini temin edecek prensiplere istinad etmelidir.
b – Parçalar ait ölçülerin limitlerini ve toleranslarını gösteren resimler esas alınmalıdır.
c – Mamulün bütününe veya parçalarına, hammaddelere, yardımcı maddelere ait sözleşmeler incelenmelidir.
d – Muayene ve kontrolün yapılacağı noktaları ve muayene için gerekli takım ve techizatı, metodları gösteren resimler önceden tespit edilmelidir.

Muayene ve kontrolün yapılacağı noktaların önceden tespiti çok önemlidir. Bunlar, hammaddelerde, imalat esnasında, imalatta elde e,dilen yarı mamullerde mamul malzemelerde tespit edilebilir. Bütün bu işler mühendislik bilgi ve fonksiyonlarına ihtiyaç gösterir. Buna göre takım, teçhizat, ölçü aletleri, ve tecrübe cihazları seçilir.

Muayene ve kontrolün yapılacağı yerler olduğu gibi miktarlarda önceden bilinmelidir. Yapılan işlerin kaliteleri tatminkar değilse çeşitli yerlerde ve çok miktarda kontrol yapılır. Eğer yapılan işlerin kalitesi yüksek ise tatbikatta önemli olacak noktalar tespit edilir. Kontrol bu noktalarda yapılır. Herhalde yapılan muayene ve kontrol o işe ait sözleşmeyi karşılamalıdır. Mamul belli standartlara göre ölçülmelidir. Bu bilgilere istinaden de kontrol neticesi hakkında objektif bir karar verilebilmelidir.

1. 3. Muayene ve Kontrol Teşkilatının Görevleri :

Esas görevi mamulün standartlara ve kalitesine uygun olup olmadığını araştırmaktır. Bunu temin için standartların da daima kontrol altında bulundurulup bunların geliştirilmesi lazımdır. Bu kontroller belirli olan metodlarla yapılmalıdır. Hatalı bulunan yöntemlerin gözden geçirilmesi için yardımlar yapmak iyi ve doğru yapılmış mamulleri kötülerinden ayırmak, malzeme kalitesi ile memul arasındaki durumu işletme müdürlüğüne intikal ettirmek, gibi görevler bu teşkilatın kapsamına girer.

1. 4. Yer Tayini ve Kontrol Cihazlarının Seçimi :

Muayene ve kontrol, işlerin toplandığı bir yerde yapılmalıdır. İşler mümkün mertebe kontrol için bir merkeze getirilmelidir. Metod kontrolü imalat esnasında yapılmalıdır.

1. 5. Muayene ve Kontrol Cihazlarla Yapılmalıdır :

Bu aletler işlerin önemine ve hassasiyetine göre değişik olur. Bunları şöyle sıralamak mümkündür.

a ) Fazla hassas olmayan aletler :
Çelik metreler, kalibreler vs.

b ) Hassas aletler :
Mikrometreler, geyçler, endikatörler vs.

c ) Çok hassas aletler :
Komparatörler, kısa dalga mikrometreleri.

d ) Elektrik Tecrübeleri Cihazları :
Veston köprüsü, bütün ölçü aletleri vs…

e ) Fizik Tecrübeleri Cihazları :
Rockwell, brinnell vs. sertlik tayin cihazları, ( x ) ray, elastikiyet, çekme mukameveti

1. 6. Kalite kontrolü, Muayene Metodlarına ait Organizasyon Prensipleri :

Kalite kontrol ve muayene için yapılacak organizasyonda dikkate alınacak dört esas prensip vardır. Bunların incelenmesi bu yönden yapılacak organizasyonun tamamlanmasına yardım eder. Bunlar;
a) Müşterinin talebi,
b) İmalat metodları ve gelişmesi,
c) Devletin kalite kontrol üzerine kurduğu kurumlar veya enstitülerin tatbikini zorunlu kıldığı standartlar,
d) Araştırma hareketleri

Bu dört nokta müşterinin arzusuna uygun bir kaliteyi temin ettikten başka kalite kontrolüne ait organizasyonun prensiplerini teşkil eder. Kontrolü sağlayacak vasıtalar ise; standartlar, fizik ve kimya ölçüleridir. Bunların nasıl ve nerde kullanılacağı konusu metodların tayinine hizmet eder. Bundan sonra yapılacak işlemlerin fonksiyonlarının tayini lazımdır. Bu işlemler işin miktarı ve fonksiyonuyla ilgilidir. Mesela kalite kontrolünün önemi pek fazla olmayan bir işletmede organizasyon bu kontrolü bir ustabaşıya bırakmıştır.

( şekil-1 )

Eğer kalite kontrolü biraz daha önemli ise bu gibi işletmelerde, bu kısım ayrı bir organizasyon bölümü halinde görülür. Şekil – 2 deki şemada görüldüğü gibi organizasyonun kapsamı biraz daha genişler.

Şekil-2

Kalite kontrol teşkilatı bir işletmede üstün bir önemi varsa, bu durumda organizasyon doğrudan doğruya müdüre bağlıdır

Şekil-3

Bu organizasyonda kalite kontrol teşkilatı hem ayrı bir kısım halinde, hem de işletmenin en üst sevk ve idare kademesine doğrudan doğruya bağlı bulunmaktadır. Bu da teşkilatın müstakil bir hüviyette olduğunu göstermektedir. Büyük bir firma için muayene ve kontrol teşkilatına ait organizasyon şekil-3 de gösterilmektedir. Burada kalite kontrol doğrudan doğruya müdüre bağlanmıştır. Kalite kontrol ve muayenede dikkate alınacak dört konu bir takım metodlarla organizasyonun kurulması esasını teşkil eder. Bunlardan hammadde muayene ve kontrolü eldeki mevcut sözleşmenin tatbiki ile başlar. Gerekirse bu iş fiziksel ve kimyasal ölçü standartlarıyla değerlendirilir. Kontrolün her safhasında uygun olmayanlar ayrılır. Netice esas projeye veya bilinen imalat metoduna göre kontrol edilir. Bu kontroller bir takım esaslara istinad eder. Bunlardan birisi mukayese metodudur. Mukayese mamulün % 100 ü üzerinden yapılabileceği gibi, bir adedi veya belirli bir miktarı üzerinden de yapılabilir. Kontrol bütün maddeler veya mamul parçaları için yapılır. Organizasyon hepsini kapsamalıdır. Bu işlerin yapılması muayene ve kontrol cihazlarının seçimi ile ilgilidir. Şüphesiz ilk iş göz muayenesidir. Ondan sonra organizasyon şemalarında ön görülen işlemlerin yapılamasına geçilir.

Bir kalite kontrol teşkilatı organizasyonu yapılırken, önceden şu hususların düşünülmesi ve bir karara bağlanması gerekir.

a. Ne zaman muayene ve kontrol yapılacaktır.
b. Ne miktarlar üzerinden kontrol yapılacaktır.
c. Kaç muayeneci kullanılacaktır.
d. Muayene ve kontrol bir montaj hattına paralel bir hat üzerinde toplanacaktır.

1. 7. Günlük Kalite Kontrol Raporu
Rapor No. …………..
Parçanın Tanıtımı : …………… Rapor Tarihi: ../../..
Parça No.: ……..Resim No.:………………….. Toplam üretim adedi :…….
İş Emri No.:…..İş Emri tarihi : ../../..
Kontrol Yöntemi : ……………
Kontrol Yüzdesi : ……………

Kontrol Edilen Uygun Çıkan Tasbih Edilecek Bozuk parçalar
Adet Adet Parçaların Adetleri -Düzeltilebilir
-Düzeltme şekli
Yüzde Oranları % % -Düzeltilemez,
Açıklamalar : ……………………..
………………………
Kontrol Eden Kalite Kontrol Şefi

2. Fabrika Fizibilitesinde Bakım-Onarım Teşkilatının Organize Edilmesi:

2. 1. Tamir – Bakım Faaliyetlerinin Üretime Etkisi

Üretimin programlara uygun şekilde yürütülmesi, üç temel üretim unsurundan birini oluşturan makine ve tesislerin aksamadan çalışmasına bağlıdır. Makinelerin belli zamanlardaki bakımlarının yapılması ve beklenmedik zamanlarda ortaya çıkan arızaların giderilmesi üretim akışını mümkün olduğu kadar aksatmadan yapılamalıdır.

Üretim sistemi büyüdükçe veya üretim miktarı arttıkça tamir-bakım faaliyetlerinin önemi artar. Yüzlerce tezgahtan oluşan bir üretim hattında birkaç makinenin arızalanması, zincirleme etkilerle bütün sistemi felce uğratabilir. Sipariş üretiminde arızalanan veya bakıma alınan makinelerin yokluğunu bir ölçüde giderme olanağı vardır. Fakat sürekli üretimde ve özellikle proses imalatında arızaların üretim akışı üzerindeki etkisi çok büyüktür. Örneğin, bir petrol rafinerisinde bir noktada beliren arıza tüm sistemin durmasına yol açar. Arıza giderildikten sonra normal üretim düzeyine çıkıncaya kadar da uzun bir süre geçer. Demir-çelik, şeker, çimento vb. imalatta da durum aynıdır. Otomasyonun ağırlık taşıdığı fabrikalarda sorunu güçleştiren bir başka faktör daha vardır. Otomatik makinelerin arızalarının giderilmesinde son derece iyi yetiştirilmiş, yetenekli tamir-bakım personeline ihtiyaç vardır. Özellikle karmaşık mekanizmaların ve elektriksel veya elektronik kontrol cihazlarının yer aldığı makinelerde kalifiye tamir-bakım elemanlarının çalıştırılması zorunludur.

Tamir-bakım faaliyetlerinde üretimin aksamasını minimum düzeyde tutmak gerekli, fakat yeterli değildir. Herhangi bir makinenin bakıma alınması diğer makinelerin boş kalmasına sebep oluyorsa kapasite kaybı var demektir. Çok makineli sistemlerde tamir-bakım yüzünden kapasite kaybının önlenmesi ayrı bir sorundur. Diğer taraftan tamir-bakım işlerini yürütecek insan gücünden yararlanma oranını da yüksek tutmak gerekir. Tamir-bakım faaliyetlerinde belirsizlik bulunduğundan eldeki kısıtlı insan gücü olanaklarından en iyi şekilde yararlanma gerekir. Bu aynı zamanda tamir-bakım maliyetlerinin düşürülmesi açısından da önem taşır.

Tamir-bakım faaliyetlerindeki aksaklıkların üretim akışı, verimlilik ve dolayısı ile maliyetler üzerindeki etkileri şöyle özetlenebilir.

1. Makinelerin ve onları çalıştıran işçilerin boş kalmaları.
2. Dolaylı işçilik ve imalat genel masraflarının artması.
3. Müşteri taleplerinin karşılanamaması, satışlarda düşmeler.
4. Aksaklığın meydana geldiği departmanla ilgili bulunan diğer departmanlardaki gecikme ve boş beklemeler.
5. Iskarta oranının artması, kalitenin düşmesi.
6. Siparişlerin zamanında teslim edilememesi yüzünden müşteriyi kaybetme veya tazminat ödeme

3. 2. Önceden planlanmış bakımın önemi :

İşlemlerin kesintiye uğramasına engel olmak için, bakım hizmetlerinin organize edilmesi eğilimi, çeşitli etmenlerin sonucudur:

1. Birim başına düşen dolaysız işçilik giderlerinde azalma sağlayan yüksek mekanizasyon, kazancın hiç olmazsa bir kısmının donatım bakımı için harcanmasını gerektirmiştir. Bakım işi işçilik ve malzeme giderlerinin daha ayrıntılı etüt ve kontrol edildiği bir noktaya yükselmiştir. Önemli durumlar için sürekli olarak büyük bakım ekipleri bulundurmanın ekonomik olmadığı saptanmıştır.

2. İşlemler arasındaki minimum stoklar ile, üretimin hassas olarak yönetilmesi üretimdeki kesintilerin daha pahalıya mal olmasına yol açmıştır. İşçilere verimlerine göre ödeme yapışan yerlerde bile, yönetmelikler ekseriyetle kesinti süreleri için dahi işçilere ücret ödemeyi emreder. Üretimin durdurulması ile yitirilen karlar, sık sık boş işçilik maliyetini aşar.

3. Üretilen mamulün zamanında teslim edilmemesi, işlemlerde ortaya çıkan kesintilerin sonucu olabilir. Böylece gecikmeler, önemli sonuçlara ve işçileirn kaybedilmesine yol açabilir.

4. Kusurlu durumların düzeltilmesi, onarım masraflarını azalttığı gibi makinelerin miktar ve kalite bakımından aynı verimi sağlamasını sağlar.

5. Sürekli yapılan bakım ile, buhar, elektrik, hava, su, vs. masrafları azalır.

6. Bakım hizmetlerinin makul sınırlar içinde uzmanlık haline getirilmesi, yapılan işin güvenilirliğini arttırır, genel giderleri azaltır.

7. Bakım hizmetinin planlanması, gerekli yedek parçaların stoklarda bulunmasını sağlar. Ancak az kullanılan parçaların stoklarda fazla birikmesini önlemek gereklidir.

Bakımın ana amacı, işlemlerde ortaya çıkabilecek kesintileri önceden tahmin etmek, bunlara engel olmak, donanım ve donatımı yüksek bir verim sağlayacak durumda korumaktır.

2. 3. Tamir-Bakım Faaliyetlerinde İzlenecek Alternatif Politikalar

Üretim sisteminin tümü ile aksamadan çalışmasının sürdürmek, bakımı belirli bir plan çerçevesi içinde yürütmek ve beklenmedik arızaları minimum düzeyde tutmak kısaca fabrikanın güvenilirlik derecesini arttırmak şeklinde tanımlanabilir.bir fabrikanın güvenilirliğini arttırmak için izlenecek yolun, yani temel politikanın belirlenmesi şarttır. İşletmenin yapısı ve diğer kısıtlayıcı faktörler tamir- bakım politikasının seçiminde önemli rol oynar. Bir işletme şu 5 ana politikadan birini veya birkaçının uygun kombinasyonunu seçme sorunu ile karşılaşabilir:

( 1 ) Tamir-Bakım ekibini geniş, kullanılan araç sayısını yüksek tutmak : Bu yol seçildiği takdirde, arıza yapan bir makineyi o anda tamir edecek ekibin elverişli bulunma, yani arızaya derhal müdahale etme olasılığı yüksek olur. Makinelerin boş bekleme süresi kısalır. Buna karşılık tamir-bakım ekibinin ve araçlarının boş kalma oranı yüksektir.

( 2 ) Koruyucu bakıma ağırlık verme : Arıza meydana gelmeden, gerekli kontrol ve bakım işlerini yaparak arıza olasılığını azaltmaya koruyucu bakım denir. Tıpta hasta olmadan, hasta olmayı önleyici tedbirlerin alınması ile fabrikalardaki koruyucu bakım aynı şeylerdir. Koruyucu bakımla beklenmedik arızaların üretimi aksatması büyük ölçüde önlenmiş olur. Ancak bu yoldan gidildiğinde, daha sık yapılan bakımların ve zamanından önce değiştirilen parçaların maliyetlerini sağlanacak yararlarla kıyaslamak gerekir.

( 3 ) Yedek üretim kapasitesi bulundurmak : Üretim hattının kritik noktalarında, bir arıza meydana geldiğinde derhal devreye sokulabilecek yedek makineler bulundurulur. Burada da, üretimin durması ile ortaya çıkan kayıplar yedek makinelerin maliyetleri ile kıyaslanarak bir karar verilir.

( 4 ) Makinelerin güvenilirlik derecesini arttırmak : Üretimde kullanılacak makinelerin, fiatları yüksek fakat ömürleri uzun olan tiplerini seçmek böylece arıza olasılığını azaltmak mümkündür. Değişecek yedek parçalar içinde aynı şey yapılabilir. Daha pahalı ve dolayısıyla daha güvenilir makine kullanılarak arıza kayıplarını azalmada da bir maliyet kıyaslaması söz konusudur.

( 5 ) İş istasyonları arasında yarı mamul stokları bulundurmak : Meydana gelen bir
arıza nedeni ile iş akışının durmasını önlemek için; tamir süresince diğer iş istasyonlarına önceden biriktirilmiş yarı mamul stoklarının kapladığı alan ve bunlara bağlanan para bir maliyet unsuru olarak göz önüne alınmalıdır.

Yukarıdaki politikaların her birinde ilginç bir ortak özellik vardır. Bu özellik her politikanın getireceği yararlara karşılık bir takım maliyetleri ortaya çıkarmasıdır. Tamir-bakım sisteminin dizaynında önemli olan nokta, yapılan yatırım ve harcamalarla sağlanan yararlar arasında olumlu yönde bir denge kurulmasıdır. Bu amaçla yapılan ekonomik analizlerde kullanılan temel verileri maliyetler ve makinelerin arıza karakteristikleri oluşturur.

2. 4. Bakım Gücünün Büyüklüğü

İyi bir bakım için gereken ilk şey, her meslekten ve bütün istekleri karşılayacak sayıda insandır. Bu iş için ayrılan bütçeyi çok dar tutmak doğru değildir. Fakat fabrika disiplini bakımından da fazla personelden sakınılmalıdır. Ağır bakım hizmetlerinin tahmin edilebildiği, işlerin yapısının, yapılacak hizmeti uygun uzun bir süreye yaymaya engel olduğu yerlerde, işçilerin geçici olarak üretimden alınıp bakım işinde kullanılması, büyük bir bakım ekibi kurulması gereğini ortadan kaldırır. Bakım hizmetlerinin organize edilmediği yerlerde, çoğunlukla gereksiz büyük ekipler bulundurulmuştur.

Problemin yeterli bir şekilde çözümü, işlerin yıllık programını ve yapılan hizmetin insan-saat değerlemesini gerektirmektedir.

Bakım gücünü saptamak için, bir oran kullanılabilir. Fakat böyle bir oran dikkatle kullanılmalıdır.

3. 5. Bakım Gücü ile Fabrika Gücü Arasındaki Oran

Donatım büyüdükçe, ağırlaştıkça ve daha karışık oldukça bakım işlerinin oranı da artar. Aynı tip imalat yapan ve iyi yönetilen fabrikalarda yaklaşık olarak aynı oranlar bulunmaktadır. Özel tipteki endüstriler için rakamların normalden büyük olması hatalı organizasyon, yetersiz denetim ve kontrol, eksik bir bakım sistemi ve kayıtları veya yetersiz bir bütçe kontrolü olduğu olasılıklarını gösterir.

Mesleklere göre bir ayırım, bakım gücünü yıllık faaliyet seviyesine göre ayarlamakta yararlıdır. Mamuller aynı olsa bile fabrikalar arasında yapılacak karşılaştırma, dikkatle yapılmalıdır.

Sonuç olarak bu tip oranlar bakım ekibinin büyüklüğünü saptamaya yardım edebilirler.

2. 6. Bakım Giderlerinin Donatım Değerine Oranı

Bakım işçiliği giderlerinin, fabrikalardaki donatım değerine olan oranı, daha yeterli bir ölçüt gözükebilir. Fabrikalar arasında bir karşılaştırma aracı olarak, yatırım oranı, fabrika gücü oranı gibi aynı itirazlara yol açacaktır. Üniteleri büyüklüğü ve yaşı, kullanılma derecesi, ve donatım dizaynı eşdeğer fonksiyonlu iki makinede farklı oranlar verebilir. Bununla birlikte, pratikte, birbirine benzer ve iyi yönetilen fabrikalarda, bakım için ayrılan yıllık para miktarlarının birbirlerine çok yakın olduğu görülür. Uygun bir oran kurulabilirse, bu oran bakımı yapılacak donatım ve donanım miktarında değişme olduğu zaman bakım personelini ayarlamada da yararlı olur. Bu oran aynı zamanda, yeni donatımın işletme masraflarının tahmininde, bakım masraflarının payını hesaplarken yararlı olur.

Bir mühendislik firmasının yıllarca süren deneyleri sonunda, modern petrol rafinelerinde bakım giderleri, iyi planlanmış bir bakım programı ile toplam fabrika maliyetinin % 5,5-% 6,5 in arasında değişmektedir.

3. 7. Tamir-Bakım Organizasyonu

Fabrikalarda tamir bakım faaliyetlerini yürütmekle sorumlu olan departman genellikle Bakım Mühendisliği adını alır. Tamir-bakım departmanının temel fonksiyonu; ÜPK ve imalat departmanları ile işbirliği yaparak bakım planlarını hazırlamak, arızaların minimum zaman kaybı ile giderilmesini sağlamak ve tamir-bakım ekiplerini yönetmektir. Bu fonksiyonun kapsamına giren görevler şunlardır :

1. Üretim araçlarının arızalarının giderilmesi, bakımlarının yapılması.
2. Fabrika binası ve yardımcı tesislerinin tamir-bakımının yapılması.
3. Makine, techizat ve tesislerinin periyodik muayeneleri.
4. Yeni makinelerin yerleştirilmesi, değiştirme işlerinin yapılması.

Tamir-bakım departmanına verilen ikinci derecede görevlerden bazıları şöyle sıralanabilir:

a) Ambarların bakımı ve korunması.
b) Bina ve tesislerin, başta yangın olmak üzere, kazalar karşı korunması.
c) Üretim artıklarının zararsız hale getirilmesi.
d) Hurda ve atık malzemelerin toplanarak elden çıkarılması.
e) Temizlik işleri.
f) İş güvenliği tedbirlerinin alınması ve uygulanması.
g) Çevre kirlenmesini önleyici tedbirlerin alınması.

Bu görevlerin bazılarının işletmenin tamir-bakım departmanı tarafından yapılması ekonomik olmayabilir. Özel uzmanlık isteyen tamir ve bakım işleri ile iş güvenliği konusu dışardaki firmalara verilebilir. Aşağıdaki şekildeki kısmi organizasyon şemasında, büyükçe bir fabrikada tamir-bakım departmanını oluşturan üniteler görülmektedir. Fabrika müdürüne doğrudan bağlı olan tamir-bakım departmanında müdür yardımcısı veya şef ünvanını taşıyan yöneticinin emrinde çeşitli tamir bakım fonksiyonlarını yürüten üniteler vardır. Tesis bakım; bina ve ısıtma, basınçlı hava, buhar vb. yardımcı tesislerin tamir-bakım ve ek inşaat ihtiyaçlarını tespit edip gerekli planları hazırlar. İş hazırlama; tamir bakım ekiplerine verilecek iş emirlerini düzenler, yapılan işlere ait bilgileri toplayarak maliyet analizlerine yardımcı olur. Tamir bakım planlama; imalat, ÜPK, ve tamir bakım ihtiyaçlarını düzenler. Tamir-bakım faaliyetleri, tecrübeli bir mühendis gözetiminde ustabaşılar tarafından yürütülür. Bunlar arasında ayırım uzmanlık konularına göre yapılır. Bina ve iş yerlerinin temizliği ve iş güvenliğinin sağlanması sorumluluğu temizlik koruma ünitesine verilmiştir.

Tamir-Bakım organizasyon şeması

2. 8. Tamir-Bakım Prosedürü

Tamir-bakım faaliyetlerinde, özellikle arıza tamirlerinde belirsizlik vardır. Bu özellik üretimin aksamasına, plan ve programların değiştirilmesine yol açabilir. Tamir bakım, imalat ve ÜPK departmanları arasında sürtüşmelere sebep olan bu durumun önlenmesi için herşeyden önce, faaliyetlerin standart bir prosedüre göre yürütülmesi sağlanmalıdır. Buna, yapılan işlerin düzenli bir biçimde kaydı ve maliyetlerin sürekli kontrolü şartlarını da eklemek gerekir.

Şekildeki akış diyagramında bir tamir-bakım prosedürünü oluşturan faaliyetler gösterilmiştir. Burada izlenen yol sadece bir örnektir. İşletmeler organizasyon yapılarına ve ihtiyaçlarına uyan değişik bir prosedür oluşturabilirler.

Bakım önceden tespit edilen programlara göre yürütülür. Arıza giderme amacı ile yapılan tamir iki şekilde başlayabilir. Tamir-bakım ekibinin periyodik muayeneleri esnasında görülen arızalar ya derhal müdahale edilerek giderilir veya ustabaşına rapor edilir. Küçük tamirlerde birinci yola başvurulması doğaldır. Makineyi çalıştıran işçinin arızayı görmesi ve en yakın amirine duyurması ile durum yine bir raporla tamir-bakım ustabaşısına bildirilir. Eğer yapılacak tamir büyükse, yani maliyeti yüksek ve uzun zaman alıyorsa bir planlama yapılarak gerekli dökümanlar hazırlanır. İmalat ve ÜPK ile anlaşma sağlandıktan sonra plan için üst kademe yöneticilerinin onayı alınır.
Tamir-bakım işleri, başlangıç ve bitiş tarihleri, tahmini gerçek işçilik, malzeme vb. bilgiler ‘Tamir-Bakım İş Emri ‘ formu üzerine kaydedilir. Kısmen doldurulmuş olan formu alan ustabaşı, ekibi ile tamir-bakım işini bitirdikten ve fiili duruma ait bilgileri kaydettikten sonra amirine iade eder. Doldurulmuş iş emrinin bir kopyası da maliyet analizleri için ilgili üniteye gönderilir. Burada iş cinsine, süreye, departmana, veya başka kriterlere göre düzenlenen maliyet raporları ilgili yöneticilere ve diğer departmanların şeflerine iletilir.
Tamir-bakım da belirsizlik programların hazırlanmasını güçleştirir. İmalat ve ÜPK ile uyuşma sağlanma zorunluluğu bu güçlüğü daha da arttırır. Tamir-bakım için uzun vadeyi kapsayan planlar ve sık sık değiştirilebilen esnek yapılı günlük, haftalık programlar hazırlanır. Rutin muayene ve planlı bakım herhangi bir üretim faaliyeti gibi planlanır. Beklenmedik arızalar için geçmiş kayıtlar göz önüne alınarak tahminlere dayana programlar oluşturulur. Büyük üretim sistemlerindeki Tamir-bakım planlamasında geçmiş kayıtların istatistik analizleri ve bilimsel düzeyde araştırmalar önemli rol oynar.
Bir TB prosedüründe faaliyetlerin akışı

2. 9. Tamir-Bakım Faaliyetlerinin Kontrolü

Tamir-bakımda ayrıntılı kayıtların tutulması, belirsizlik dolayısı ile güçleşen malzeme ve işçilik kontrolünün etkinliği açısından önem taşır. Yapılan araştırmalar, gelişmiş ülkelerdeki küçük ve orta işletmelerde dahi tamir ve bakım kayıtlarına gereken önemin verilmediğini göstermiştir. Tamir-bakım kayıtlarının yetersizliği TB maliyetlerinin şişmesine, beklenmedik arızaların artmasına ve departmanlar arasında sürtüşmelere yol açar.

TB bakım kayıt sisteminin temel elemanı, işletmede mevcut her makine, techizat ve tesisi kod numarasından teknik resmine, yedek parça listesinden tedarik kaynağına kadar tanıtan kartlardır. Bunlardan yağlama, periyodik muayene arıza karakteristiği, periyodu gibi çeşitli ayrıntılı bilgiler yar alır. Gezici TB kontrol ekiplerinin işini kolaylaştıran bir pratik yol da, her makinenin görünür bir yerine çeşitli bilgileri içeren bir kart iliştirmektir.

TB bakım iş emrinin yanısıra, maliyet analizlerinde kullanılmak üzere geliştirilmiş çeşitli formlar vardır. Bunlar işletmelerin ihtiyaçlarına göre çok değişik biçimlerde dizayn edilebilirler.

TB faaliyetlerinin kontrolünde rol oynayan faktörler ve ölçme kriterleri şöyle sıralanabilir :

1. Etkili bir organizasyon yapısının kurulması. İmalat, ÜPK, ve diğer ilgili departmanlarla ilişkilerin belirlenmesi. TB departmanını oluşturan ünitelerin yetki, sorumluluk ve görevlerinin tanımlanması.
2. TB ile ilgili her çeşit bilgiyi içeren basit fakat yeterli bir kayıt sisteminin kurulması. Kayıt formlarının dağıtımı, doldurulması ve toplanmasının eksiksiz yapılması.
3. TB bütçelerinin yeterli duyarlık ve esneklikte düzenlenmesi.
4. Uzun ve kısa vadeli TB ihtiyaçlarının saptanarak programların hazırlanması. Kısa vadeli tamir programlarının esnek olmasına dikkat edilmesi.
5. TB insangücü ihtiyaçlarının saptanması. Bunun için, işletmenin kendi ihtiyaçları yanısıra, bazı üniversal kriterlerin gözönüne alınması yararlı olur. Örneğin benzer işletmelerde veya endüstri dalındaki; TB ekibinin toplam işgücüne oranı, TB masraflarının toplam makine ve tesis yatırım miktarına veya satışlara oranı gibi değerlerle kıyaslamalar yapılabilir.
6. TB işçilik, işlem süresi ve malzeme masraflarının tahmin edilen değerleri ile fiili değerleri arasındaki sapmaların yakından izlenmesi ve tedbirlerin vakit geçirilmeden alınması.
Bu faktörlerin, etkili ve düşük maliyetli bir TB sisteminin dizaynında ve uygulamada temel hareket noktaları olarak gözönüne alınması zorunludur.

3. Bakım ve Onarım Çalışmaları Yönerge Örneği

4. 1. GENEL HUSUSLAR

1. Makine bakım kısmında bütün fabrikadaki makine ve donanınım yerleştirme planlarının büyük ölçüde resimleri bulundurulacaktır.
2. Bu plan üzerinde hergün mevcut arızalar işaretlenecek ve arızalar giderildikçe işaretler kaldırılacaktır. Kırmızı bir raptiye mekanik bir arızayı, sarı raptiye elektrik arızalarını,yeşil raptiyeler ise normal revizyonları belirtecektir. Üzerlerinde herhangi bir işaret bulunmayan tezgah ve makinelerin normal çalışma düzeninde bulundukları anlaşılacaktır.
3. Ger bir makine ve donanım için bir sicil kartı tutulacak, bu makine ve tesislerin normal revizyon ve bakımlarının hangi tarihlerde olması gerektiği işlenecektir. Zamanı gelince yapılan revizyon ve bakımlar bu kartlarda gösterilecektir. Ayrıca, kartlarda revizyonlar dışında makine ve tesislerin ne gibi onarımlar gördüğü işaret edilecektir.
4. Makine sicil kartları her üç ayda bir kontrol edilecek, periyodik bakımlar dışında hangi makine ve tesislerin ne gibi arızalar yaptığı bir cetvelde görülecektir. Böylece istatistiksel anlamda arıza tekrarlarına ait bilgi toplanacaktır. Bu bilgi bakım programları hazırlanmasında kullanılacaktır. Bu bilgiler çerçevesinde zamanla bakım planlarındaki aksaklıklar ve yapılması gerekli değişiklikler belirlenecektir. Ayrıca yedek parça ihtiyaçları ve stok durumları yine bu istatistiksel bilgilerin analizi ile daha sağlıklı bir şekilde belirlenecektir.

4. 2. BAKIM PLANLARI

1 – Ana Bakım ve Muayene Planı

1. Hangi makine ve tesislerin periyodik olarak servisten çıkarılacağı, revizyona tutulacağı veya muayene edileceği bu plan dahilinde düşünülecektir. Revizyon ve muayene süreleri makinelerin cinsleri ve yaşları ile ilgili olmakla birlikte bunlara ait prospektüsler, mevcut deneyler ve tutulacak istatistiksel bilgi ve bunlarla ilgili analizler bu konuda ışık tutacaktır.
2. Bu ana bakım planı haftalık ve günlük bakım programları haline getirilerek uygulamaya konacaktır. Bu suretle genel bir bakım programı ortaya çıkacaktır.

2 – Haftalık Bakım Planı

1. Haftalık bakım planı her bir bakım işçisinin ve atölyesinin çeşitli tezgahlarının bir sonraki hafta içerisindeki günlerde hangi işleri yapacaklarına dair bilgiyi kapsayacaktır.
2. Haftalık bakım programı her hafta Cuma günü öğleden sonra hazırlanacak ve ilgililere bildirilecektir.
3. Planlı bakımlar dışında çıkacak olan arızalar için tahminler yapılarak haftalık programda bunlar için zaman ayrılacaktır. Bu planlar şimdilik tahminlere dayanılarak yapılacak, fakat daha sonraları toplanacak istatistiksel bilgi analizlerine ve bakım raporlarına dayanacaktır.
4. Programlanması mümkün olmayan olağan dışı arızaların ortaya çıkması bakım işçilerinin normal çalışma zamanlarının ortalamasının % 10 u aştığı zaman ana bakım ve muayene planı yeni baştan gözden geçirilecektir.
5. Planlanamayan bakımların miktarı aynı zamanda iş programlarının düzenlenmesi ile bakım personelinin belirlenmesinde esas teşkil eder.

3 – Günlük Bakımlar
1. Bakım-Onarım örgütü haftalık bakım programına paralel olarak emirleri altındaki bakım personelinin ertesi gün yapacağı işleri bir program halinde düzenleyecektir.
2. Haftalık bakım planını hazırlayanlar, hergün bakım-onarım işinde çalışanlarca o günkü programda yapılan değişiklikler ile tamamlanan işlerle ilgili bilgilendirileceklerdir.
3. Her bakım işçisinin o gün içerisinde yapacağı işler, ustabaşı tarafından kendisine bir iş kartı verilmesi suretiyle bildirilecektir. Bu iş kartında yapılacak işler, yapılış sırasına göre belirtilecek ve işçilere bu şekilde talimat verilecektir.
4. Ustabaşı her akşam işçi kartlarını toplayarak ertesi güne ait programları ve planı bunların ışığında hazırlayacaktır.
5. Program hazırlama kısmını, o gün yapılan işlerden ve bitirilemeyen işlerden haberdar edecektir.
6. Toplanan bilgilerle ertesi haftanın programının düzenlenmesi Cuma günü öğleden sonra yapılacaktır.

4 – Yardımcı Bakımları

1. Yağlama aletlerinin kontrolü, makinelerin muayenesi ayarlamalar ve benzeri işler bu kısımda düşünülecektir.
2. Yardımcı bakımlar haftalık programların içine uygun suretle yerleştirilecektir.

3. 3. RAPORLAR

Haftalık bakım planlarıyla ilgili bilgiler ve önceki haftada yapılan işlere dair bir rapor, her hafta İmalat Müdürlüğüne ve Üretim Kontrol bölümüne verilecektir. Raporların bir kopyası Makine Bakım Şefliğinin arşivinde saklanacaktır.

3. 4. YEDEK PARÇALAR

1. Makine bakımı ve onarımı amacı ile kullanılan yedek parçaların periyodik olarak harcananları oto-kontrole tutulacak ve asgari stok seviyesi ile siparişlerin yapılacağı nokta ve sipariş edilecek miktar makine bakım şefliği ve planlama mühendisliğince ortaklaşa belirlenecektir.
2. Sicil kartlarının tutulması ile yapılacak istatistiksel analizler sonucu ortaya çıkacak durumlara göre oto-kontrole tabi malzemeler, miktarları, sipariş noktaları ve bir seferde yapılacak sipariş miktarları revizyona tutulacak; gereğinde eklemeler veya eksiltmeler yapılacaktır.

3. 5. KULLANILACAK FORMLAR

1. Makine sicil kartı
2. İş dağıtım kartı
3. Arıza bildirme kartı
4. Periyodik bakım-onarım teknik güvenlik raporları
5. Arıza grafikleri
6. Teknik güvenlik grafikleri
1 – Makine sicil kartında normal revizyon, bakım tarihleri ve arızaları yazılacaktır.
2 – İş dağıtım kartı : Makine bakım yetkilileri işçilerin yapacağı işleri yapılış sırasına göre bu karta işleyeceklerdir.
3 – Onarım ekibini bu kartla isteyecek ve arıza giderilip işler durumunda teslim edilince kartı imzalayacaklardır. Bu kartlar doldurulunca ve bakım kısmında sicil kartlarına işlenecektir.
4 – Bakım-Onarım işlerine ait ve fabrikalardaki teknik güvenlikle ilgili hususlar, üç ayda bir defa genel raporlar halinde düzenlenerek imalat müdürü ve diğer ilgili kısımlara verilecektir.
5 – Teknik güvenlik kontrol cetvelleri halinde hazırlanacak ve periyodik olarak kontroller yapılacaktır. Bu kontrollerin sonuçları raporlar halinde imalat müdürüne verilecektir. Teknik güvenle ilgili grafikler ( kazaların azalması veya çoğalması hususları ) çizilecek ve standart kaza oranları ile karşılaştırılacaktır.

3. 6. REVİZYON PROGRAMLARININ HAZIRLANMASINDA
DİKKAT EDİLECE HUSUSLAR

1. Makine yerleştirme planları üzerinde revizyon görecek bütün makinelerin işaretlenmesi.
2. Ayrıca bütün makine – tezgah ve donatımın bir listesinin hazırlanması.
3. Bu makinelerin görecekleri revizyon türlerine göre gruplanması.
4. Yapılacak revizyonlara öncelik sıraları verilmesi.
5. Hergün yapılacak işlerin verilen öncelik sırasına göre programlanması.
6. Revizyonda kullanılacak olan yedek parça ve malzeme listesinin hazırlanması ve ambarda mevcutların belirlenmesi ile olmayanların siparişi ve hazır bulundurulması.
7. Karar verilen tarihte revizyona başlayarak hazırlanmış olan programın uygulanması.

3. 7. BAKIM-ONARIM ÇALIŞMALARININ MUHASEBESİ

a) Tezgahlarda yapılacak düzeltme,
b) Tezgahlarda ve donanımda yapılacak onarımların 8 saatlik işçiliği veya 100 TL. lik malzeme masraflarını aşanlar için onarım-düzeltme olmak üzere iş emri açılacaktır.( a ) da belirtilen sınırların altında kalan düzeltme onarım işleri ile tam ve yardımcı bakımlar için yalnız bir çalışma numarası verilerek ayrı iş emri açılmayacaktır.
c) ( b ) de sözü edilen numaralarda daire no., makine no. ve bir sıra no. Belirtilecektir.
d) ( a ) da belirtilen iş emirlerinde de yine daire no., makine no. Ve bir sıra no. belirtilecektir.
e) ( a ) da belirtilen iş emirleri imalat müdürlüğünün onayı ile açılacak ve özel maliyet hesaplama usulü ve formları kullanılacaktır.
f) Sıra no. verilen onarımlarda her daire için olmak üzere üç ayda bir açılarak kapatılan iş emir no. ları kullanılacaktır.
g) Programlı revizyonlar için yine dairelere göre ayrı birer iş emri açılacaktır.
h) Elektrik bakım-onarım, inşaat bakım-onarım için de
1 – İmalat şeflikleri
2 – Genel fabrika
3 – Genel idari binalar olmak üzere iş emirleri açılacaktır ve üç ayda bir kapatılacaktır.
i) Taşıma araçları için bir tek iş emri açılacak ve üç ayda bir kapatılacaktır.
j) Bakım-onarım için üçer aylık ve yıllık bütçe yapılacak, gerçek harcamayla olan farklar raporu imalat müdürüne verilecektir.

3. 8. ONARIM-BAKIM ÇALIŞMALARINDA KULLANILACAK
FORMLARLA İLGİLİ AYRINTILI BİLGİ

1. Maliyet ve iş emri hususlarında, özel maliyet formları kullanılacaktır.
2. Fabrika ve atölye düzenleme planları üzerinde bakım-onarım çalışmaları renkli raptiyelerle gösterilecektir.
a – Mekanik onarım d – Düzeltme
b – Elektrikli onarım e – Bakım
c – Yer değiştirme f – Revizyon

3. Büyük bir tabloda Bakım-Revizyon-Düzeltme-Yer değiştirme planı ve fiili durumu birlikte gösterilecektir.
4. Arıza bakım kontrol diyagramında, her atölye ve bütün fabrika için haftalık arıza bakımından kaybolan zamanlar gösterilecektir. Bu çalışmalar için standartlar geliştirilecek, ileride alt ve üst kontrol limitleri çizilecektir.
5. Her makine için bir sicil kartı doldurulacaktır. Bu karta aynı zamanda bakım programı da işaretlenir. Arka kısmına ise bakım-onarım revizyonla ilgili talimat yazılır. Bu kartlar her yıl revizyona tutulur.( Ek – 1 )
6. Programa uygun olmayan her arıza için ilgili daireler tarafından bir ARIZA BİLDİRME BELGESİ doldurulur. Bu belgeyi alan arıza bakım şefi eldeki olanaklara göre sıraya koyar.( Ek – 2 )
7. Her işçiye verilen işler haftalık İŞ DAĞITIM BELGESİNE yazılarak kendilerine verilir. Bunların bir kopyası da bakım planlama teknisyeninde kalır. ( Ek – 3 )
8. Her gün yapılan bakım-onarım çalışmaları GÜNLÜK MAKİNE BAKIM BİLDİRME BELGESİ ile belirlenir. Bu belge maliyet muhasebesine ve İmalat müdürüne de gönderilir.( Ek – 4 )
9. Haftalık veya aylık olarak bir ‘MAKİNE BAKIM RAPORU’ doldurularak bakım çalışmalarının bir bilançosu çıkarılır.( Ek – 5 )
10. Her daire için bir ‘MAKİNE ARIZA DURUMU KARTI’ doldurularak bütün makineler üzerinde çeşitli bakım çalışmaları belirlenir. İlerde bunlara dayanılarak bakım çalışmalarının incelenmesi yapılır.( Ek – 6 )
11. Bir yedek ‘PARÇA KONTROL KARTI’ ile önemli yedek parçaların durumu ve stoku izlenir.( Ek – 7 )
12. Makine bakım talimat kartı her tezgah için doldurularak çalışmaların daha sistemli yapılması sağlanır. Bunlar her altı ayda bir revizyona tutulur.( Ek – 8 )

…