Pitaya, bilimsel anlamda Hylocereus cinsi çeşitli kaktüs türlerinin (tatlı pitaya) olarak adlandırılan meyvesidir. En önemlisi ve yaygın olanı da Hylocereus cinsinden olanlardır. Ancak bu cinsin yanında dünyada çeşitli halklarca Stenocereus (ekşi pitaya) cinsinden kaktüs türlerinin meyvesi de bu adla bilinmekte ve çeşitli ülkelerde bu türün meyveleride kültür olarak yetiştirilmektedir.Dahası bir kısım bilim insanları Hylocereus cinsinin bağımsız bir cins olarak değil, Stenocereus ailesi içerisinde göstermektedir. Buna ilaveten Perulularca (Cereeae) cinsi nadir bulunan Peru elma kaktüsü (Cereus repandus), da pitaya adıyla tanınmaktadır. İngilizcede ejder meyvesi (İngilizce: “dragon fruit”) olarak da adlandırılır. İngilizcedeki bu ad Asya dillerindeki adlarının tercümesidir. Çince huǒ lóng guǒ 火龍果/火龙果 “ateş ejderhası meyvesi” ve lóng zhū guǒ “ejderha mücevheri meyvesi”, Vietnamca thanh long (yeşil ejderha), Endonezce buah naga “ejderha meyvesi” olarak da adlandırılır. Bunun yanında çeşitli toplumlarca çilek armudu gibi adlarla anılmaktadır.
Dağılımı
Hylocereus türü pitaya üreten kaktüslerin anavatanı Meksika, Orta Amerika ve Güney Amerika dır. Ayrıca Asya’da Endonezya, Güney Cava, Tayvan, Vietnam, Tayland, Filipinler, Sri Lanka, Malezya, yeni olarak Bangladeş ‘de üretimi yapılmakta ve kültür türleri yetiştirilmektedir. Ayrıca Okinawa, Hawai, İsrail, kuzey Avustralya ve Güney Çin’de de yetiştirilmektedir. Son yıllarda Türkiye’nin Mersin ilinde az miktarda üretilmeye başlamıştır. Hylocereus sadece geceleri çiçek açar. Büyük beyaz kokulu çiçekleri tipik şeklinden ötürü ay çiçeği veya gecenin kraliçesi olarak da anılır. Tatlı pitayalar krem gibi bir etli kısma ve lezzetli bir tada sahiptir. Ayrıca, bahçe bitkisi olarak dışarıda, salon çiçeği olarak da evlerde yetiştirilmektedir.
Türleri
Stenocereus (Ekşi pitaya), Amerika’nın kurak bölgelerinde yenen ve ihraç edilen bir türdür. Tadı çok ekşi ve ferahlatıcıdır. Doğa yürüyüşçülerininde gözdesidir. Bilinen Ekşi Pitaya ya da pitaya agria (S. gummosus)[3] Sonora Çölünde Kızılderililerin önemli bir besin kaynağıdır. Kuzeybatı Meksika’da Seri halkı hâla büyük özen gösterdikleri bu meyveyi hasat etmektedirler bu bitkiyi ziix is ccapxl – “ekşi meyveye sahip şey” diye adlandırırlar. Bu tür meyveye sahip türler S. queretaroensis ve Hançer kaktüsü (S. griseus), önemli bir besin kaynağıdır. Tatlı tipte meyveler üreten ve tatlı pitaya diye adlandırılan ve pitaya ile karıştırılan Org borulu kaktüs (S. thurberi) meyvesi(ool diye Serilerce adlandırılır) ise bu bölgedeki yerlilerce fazla büyük miktarlarda yetiştirilmez. Bu cinsin meyvesi Hylocereus meyvelerinden daha tatlı kavun tadı gibidir ve bunun yanında geleneksel tıpta kullanılmaktadır (Cereeae) cinsi nadir bulunan Peru elma kaktüsü (Cereus repandus), Perulularca pitaya adıyla tanınmaktadır.
Üretimi
Pitaya ile birlikte Cereus repandus bitkisi Sde Nitzan, Israil Meyve etinden ayrılan tohumlar kurutulup depolanır, ideal olan kusuru olmayan ve olgunlaşmış meyvelerdir. Tohumlar kompost ya da karışım toprakta eğer salon bitkisi olarak yetiştirilecekse iyi büyütülürler – sık ekimden genelde yaklaşık 11 ile 14 gün aradı bir sürede bitkiler çimlenir. Kaktüs oldukları zaman boyunca aşırı sulamadan kaçınılması gerekir. Gelişimleri devam ettikçe bu tırmanıcı bitki tırmanacak bir yerler aramakta bazal kökleri yanında yan yardımcı kökler oluşturmaktadır. Bitki 4,5 kilogram gibi bir ağırlığa ulaştığında çiçeklerini görmeye başlayabilirsiniz.
Pitaya kaktüsleri geceleri çiçek açıp, çiçekleri sabahleyin solar. Yarasa veya güve gibi yaratıkları bitki diğer bir pittaya ile tozlaşma için kullanmaktadır. Kendi kendine tozlaşma, meyve üretimine neden olmaz bu durum evde bu kaktüsleri yetiştirenleri zorlamaktadır. Zira meyve için bir değil 2 tane bitkiye gereksinim vardır.
Bununla birlikte bitki gerekli büyüme ortamında 3 ila 6 kez çiçek açabilir.En önemlisi diğer kaktüsler gibi eğer sağlıklı bir gövde, sap kısmı bitkiden kopup toprağa gömülürse bu durumda bu gövde köklenip ayrı bir bitki oluşturabilir. Bu da üreme ve meyve için kestirme bir yoldur.
Bitki 40 dereceye kadar sıcakları ve çok kısa süreli soğukları kaldırabilir. Ancak uzun süreli dondurucu soğukları kaldıramaz. USDA cinsinden soğuğa dayanıklılık haritasında 10-11. bölgelerde yaşayabilir bununla birlikte 9a ve 9b bölgelerinde dışarıda bitkinin yaşayabilmesi ihtimali vardır.
Hylocereus ortalama yağış alan kuru tropikal iklimlerde yaşamaya adapte olmuştur. Ejder meyveleri çiçeklenmeden 30 ila 50 gün sonra kaktüs gibi ağaçlarda oluşur. Yılda 5-6 ürün bu bitkiden alınabilir.Vietnam’da her yıl hektar başına 30 ton ürün alan çiftlikler bulunmaktadır.
Zararlılar ve hastalıklar
Aşırı sulama ve yağış bitkinin çiçeklerinin düşmesine, meyvelerinin çürümesine sebep olur. Kuşlar da sıkıntı yaratabilir. Ayrıca bakteri olarak Xanthomonas campestris saplarında çürümeye sebep olabilir. Dothiorella Fungisi meyvelerde kahverengi noktalara neden olabilir ama bu pek sık rastlanan bir durum değildir.
Meyvesi
Tatlı pitayalar kösele gibi,hafif lifli bir kabuğa sahip olup 3 türe ayrılmıştır.
Hylocereus undatus (kırmızı pitaya) Beyaz etli kısma,kırmızı kabuğa sahiptir. En sık rastlanan “ejder meyve”lerini üreten türdür. Hylocereus costaricensis (Kosta Rika pitayası, sıklıklada H. polyrhizusolarak da adlandırılır) Kırmızı kabuk ve kırmızı etli kısma sahiptir. Hylocereus megalanthus (sarı pitaya, Selenicereuscinsi içinde sıklıkla değerlendirilebilmektedir.) Beyaz deri sarı kabuğa sahiptir. Kolombiya ‘dan Avustralya’ya yapılan ilk ihracatlar Hylocereus ocampensis (tahmini olarak kırmızı meyveli) ve Cereus triangularis (tahminen sarı meyveli) idi.Ancak yine de tam olarak bu durum bilinmemektedir.
Meyvelerinin ağırlığı 150 ile 600 gram arasındadır ancak bazen 1 kilograma varan meyvelere de rastlanabilmektedir. Meyveler toplandıktan sonra 7 °C de %80 – %90 nemde muhafaza edilmelidir.
Tüketimi
Tüketimi için pitaya kesilir ve etli yüzey açığa çıkarılır.Meyve dokusu siyah ve çıtır tohumlarının varlığı nedeniyle kiviye benzetilir. Etli kısım çiğ olarak yenebilir ve hafif bir tatlılık verir kalori yönüde azdır.
Pitayanın damak temizleme haricinde güçlü tat içeren meyvelerle birlikte yenmemesi tavsiye edilir.Tohumları etli kısımla birlikte yenir, çıtır, fındık gibi bir tat verir. Lipidler yönünden zengindir, fakat ancak çiğnenirse hazmedilebilir.
Pitaya meyve suyu ya da şarap yapımında ya da diğer içecekleri tadlandırma, tat sağlamak için kullanılabilir.Çiçekleri yenilebilir veya çayı yapılabilir. Meyvenin kabuğu kesinlikle yenmez ve eğer çiftliklerde üretilmişse pestisitlerle kirletilmiş bile olabilir.
Kosta Rika’da çok fazla kırmızı etli pitaya yemenin pseudohematuriaya (yalancı idrarda kanamayı düşündüren kırmızı renk oluşumu) neden olduğu tespit edilmiştir.
Besin Bilgileri
Su 80-90 g Karbonhidrat 9-14 g Protein 0.15-0.5 g Yağ 0.1-0.6 g Lif 0.3-0.9 g Kül 0.4-0.7 g Kalori: 35-50 Kalsiyum 6–10 mg Demir 0.3-0.7 mg Fosfor 16 – 36 mg Karoten (Vitamin A) traces Tiyamin (Vitamin B1) traces Riboflavin (Vitamin B2) traces Niasin (Vitamin B3) 0.2-0.45 mg Askorbik asit (Vitamin C) 4–25 mg
