GENEL TOKSİKOLOJİ TOKSİKOLOJİYE GİRİŞ

TOKSİKOLOJİ =Zehir Bilgisi
Toxicon = Zehir
Logos =Bilgi
Toksikoloji, kimyasal maddelerin canlı organizmalarda sistemler üzerinde istenmeyen, zararlı, olumsuz sonuçlar oluşturan etkileşmelerini inceleyen bir bilimdir.
Toksikoloji, zehirlerin kaynakları, canlı yapıdaki (insan, hayvan, bitki gibi) fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkileri, zehirlerin toksikokinetiği, zehirlenmelerin klinik, kimyasal, biyolojik ve anatomopatolojik tanısı, sağaltımı ve korunmasından bahseden bir bilim dalıdır.

Toksikolojinin tarihi gelişimi

Zehir kavramının geçmişi insanlık tarihi kadar eskidir.
Avlanma, savaş ve suikast için hayvan zehirlerinin ve bitki ekstraktlarının kullanımı ilk insanla başlamıştır.
Tarih öncesi insanlar bazı bitkileri zararlı, diğerleri güvenli diye ayırmışlardır. Aynı şekilde yılanlar ve diğer hayvanlar için de benzer doğru sınıflamalar yapılmıştır.

Eski Çağlar

Ebers Papirüslerinde ilk zehirler (M.Ö. 1500)
-Arsenik – Akonitin
-Antimon – Siyanojenik glikozidler
-Kurşun – Hemlock (baldıran)
-Opium
Socrates baldıran otu zehiri (poison hemlock) ile zehirlenerek öldürüldü (M.Ö. 403).
Locusta Roma İmparatoru Nero’nun annesi Agrippina Nero’un üvey babası Claudius’u Amanita phalloides’le zehirledi.
CO gazından zehirlenen Bizans imparatorları
Julian Apostate Jovian (M.S.331-363) (M.S. 334-364)
Eski Çağlar (antidotlar)
“moli” (en eski antidot datura stromonium gibi zehirli bitkilere karşı kullanılan bir bitki)
“alexipharmacia veya theriac” (evrensel antidot, yabani kekik, maydanoz, rezene, meru ve anmi)
“mitridatum” örümcek, yılan, akrep ve diğer deniz canlılarına karşı koruyucu
“galen”: zehirli yılan eti, ada soğanı, opium alkaloidleri gibi 73 maddeden oluşuyor
Antidot hazırlayan ünlü merkezler Kahire, Venedik, Floransa, Cenova ve İstanbul

Orta Çağ

Paraselsus (1493-1541)
“Tüm maddeler zehirdir. İlacı zehirden ayıran dozudur.”
Toksikolojinin bilimsel temelleri- Toksisitenin göreceli bir kavram olduğunu, toksik özelliklere ve doza bağlı olduğunu ifade eden rönasans adamıdır.
Doz-cevap kavramını, toksik etki-kimyasal yapı ilişkilerinden, çevresel faktörlerden ve mesleki toksikolojiden söz eden ilk kişidir.

Orta Çağ (Mesleki Toksikoloji)

“Madenci Hastalığı ve Madencilerin Diğer Hastalıkları” (Paraselsus)
“Bernardo Ramazzini” tarafından yazılan kitapta (1700) mesleki toksikolojinin standartları kondu

18.-19. Yüzyıl gelişmeleri (Analitik Toksikolojinin Gelişimi)

Bonavature Orfila (1787-1853) modern toksikolojinin babası, adli eksper, Traite des Poisons (1814)’un yazarı
18.-19. Yüzyıl gelişmeleri (Analitik Toksikolojinin Gelişimi)
Arseniğin analizi ile ilgili araştırmalar
Froncois Magendie (1783-1855) emetin, striknin ve siyanürün etki mekanizmaları

Claud Bernard (1813-1878) CO ve kürarın etki mekanizmaları

MÖ 370-286- Theophrastus, De Historia Plantarum isimli zehirli bitkilerden de söz eden bir kitap yazmıştır.
Yunanlı doktor Dioscorides, zehirleri bitkisel, hayvansal ve mineral zehirler olmak üzere ilk defa sınıflamıştır. Aynı zamanda zehirlenmelerde kusmanın yararı, korozif ajanlar ve yılan zehirleri ile ilgili tedavi yaklaşımlarından bahsetmiştir.
Yunanlı bilim adamı Dioscorides’ e göre (M.S. 40-80) Materia Medica’da zehirlerin kaynaklarına göre sınıflandırılması
-Hayvan zehirleri
-Bitki zehirleri
-Mineral zehirler
1880’lerde kloroform, dietil eter, karbonik asit gibi ~10.000 organik bileşik sentez edilmiştir.
Orfila (1783-1853) doğal ajanların toksisitesi konusunda ilk ana kitabı yazmıştır (1815).
Otopsi materyalinin zehirlenmelerde delil olarak kullanılabileceğini ve bu amaçla kimyasal analizleri sistematik olarak ortaya koyan ilk toksikologtur (1818).
Toksikolojiyi bağımsız bir disiplin olarak ele alan ilk kişidir.

Tarihte Toksikolojik Felaketler (Gazlar)

Pompei (M.S. 79), Vezüvün patlaması, 2000 ölü
I. Dünya Savaşında klorin, fosfor, hardal gazı, 100,000 ölü, 1.2 milyon yaralı
II. Dünya savaşında Zyklon B (HCN) gazı ile milyonlarca insan öldürüldü
İran-Irak Savaşında (1982) hardal gazı kullanıldı.
Metilizosiyanat, Bhopal, Hindistan (1984) 1984 >2000 ölüm, 200,000 yaralı
Sarin, Matsumoto, Japonya, 1994, birkaç ölü, çok sayıda yaralı)
Sarin, Tokyo, 1995, metroda terörist saldırıda 11 ölü, 5510 yaralı

Toksikolojinin alt-bilim dalları

Genel Toksikoloji
Klinik Toksikoloji
Forensik Toksikoloji
Mesleki Toksikoloji
Çevresel Toksikoloji
Ekotoksikoloji
Analitik Toksikoloji
İlaç Toksikolojisi
Biyokimyasal Toksikoloji
Gıda Toksikolojisi
Fitotoksikoloji
Klinik Toksikoloji
İlaçlar ve diğer kimyasal maddelerle meydana gelen zehirlenmelerin tedavisi ve yeni tedavi yaklaşımlarının geliştirilmesi ile uğraşır.

Mesleki Toksikoloji

Çalışma ortamında kişinin maruz kaldığı zararlı maddelerin etkisinden kişiyi korumak ve çalışma ortamını sağlık açısından daha güvenli yapmak amacına hizmet eder. Çalışma ortamındaki kimyasal maddelerin müsaade edilebilir düzeylerini belirler, denetler, risk değerlendirmesini yapar.

Analitik Toksikoloji

Toksik maddelerin kalitatif ve kantitatif analizi için analitik kimya ve genel toksikoloji amaçlarının ve yöntemlerinin uygulanmasıdır.

Forensik Toksikoloji

Ölüme yol açan, insana veya mala zarar veren bir ajanın nitel ve nicel olarak tanımlanabilmesi için uğraşır. Kimyasal maddelerin zararlı etkilerinin tıbbi ve yasal yönleri ile ilgilenir. Yasal amaçlarla toksikolojinin kullanımıdır. Adli Toksikoloji olarak da adlandırılır.

Çevresel Toksikoloji (Ekotoksikoloji)

İnsanlara ve ekolojik çevredeki tüm yararlı organizmalara zararlı etkileri olan çevresel kirlenme etkilerini inceler.
Besin, su, hava, toprak kirleticileri ve bunların ekosistemdeki etkileri ile ilgilenir.

TOKSİKOLOJİ

Mekanistik Toksikoloji

Canlı organizmalarda toksik etkilere neden olan kimyasalların tanımlanması için hücresel, biyokimyasal ve moleküler mekanizmaların anlaşılmasıyla uğraşır.
Mekanistik uygulamaların çalışma sonuçları toksikolojinin pek çok alanında önemlidir.
Mekanistik veriler daha güvenilir alternatif kimyasal dizaynı ve üretimi için gereklidir.

Tanımlayıcı Toksikoloji

Direkt olarak toksisite testleri ile ilgilenir. Güvenirlilik değerlendirmesi ve düzenlemeler için bilgi sağlar.
Deney hayvanlarında yapılan toksisite testlerinin dizaynı ile insanda risk değerlendirmesine olanak verir.
İnsanda istenmeyen etkileri sınırlar. Mekanistik toksikolojinin geliştirdiği hipotezlere katkıda bulunur.
Mekanistik ve tanımlayıcı toksikolojinin düzenleyeci toksikolojide anahtar rolleri vardır.

Düzenleyici Toksikoloji

Tanımlayıcı ve mekanistik toksikolojiye dayalı verileri kullanarak ilaç veya diğer kimyasallar için yasal düzenlemeler yapar.
FDA- Food and Drug Administration
Piyasada satılan ilaç, kozmetik ve gıda katkı maddelerinden sorumludur.
EPA- Environmental Protection Agency
Çevredeki insektisit, fungusit, rodentisit ve diğer kimyasallardan sorumludur.
OSHA- Occupational Safety and Health Administration of the Department of Labor
İşyerilerinde güvenli ve sağlıklı şartların olmasını sağlar.

Zehirli maddelerin sınıflandırılması

Kaynaklarına göre

Bitkisel
Mineral
Hayvansal
Sentetik
Enerjetik

Kimyasal yapılarına göre

İnorganik
Organo-metalik
Organik

Fiziksel özelliklerine göre

Gazlar
Buharlar
Katı tanecikler
Patlayıcı, parlayıcı, çözücüler ve katkı maddeleri
Farmakolojik ve toksikolojik etkilerine göre
MSS’ni uyaranlar ve çırpınmalara sebep olanlar
MSS’ni baskı altına alanlar
Çevresel etkili sinir zehirleri
Protoplazma zehirleri
Kas zehirleri
Karaciğer zehirleri
Böbrek zehirleri
Solunum sistemi zehirleri
Göz zehirleri
Kan ve kan yapıcı organ zehirleri

…