MEYVENİN DIŞ MORFOLOJİSİ

Döllenmeden sonra tohum taslağından tohum gelişirken, ovaryumu meydana getiren karpeller de değişikliğe uğrar. Böylece döllenme sonunda farklılaşmış bir ovaryum ile ihtiva ettiği tohumların oluşturduğu organ meyve adını alır. Meyvenin, karpelin gelişmesi ile oluşan çeper kısmı perikarp (meyve kabuğu) adını alır.

Perikarp anatomik yapıları birbirinden farklı 3 kısımdan oluşur.

1. Eksokarp (Dış kabuk)
2. Mezokarp (Orta kabuk)
3. Endokarp (İç kabuk)

Bir pistilin veya karpelin gelişmesiyle meydana gelen meyvelere gerçek meyve denir.

Bazı durumlarda meyvenin yapısına çiçek ekseni, brakte veya periant gibi çiçek veya çiçek durumları da katılabilir. Bu tip meyvelere yalancı meyve adı verilir.

Kural olarak döllenme ve tohum oluşmadan meyve meydana gelmezse de bazı durumlarda tohum taşımayan meyvelere de rastlanılır. Döllenme meydana gelmeden meyve oluşumuna partenokarpi, böyle meyvelere de partenokarp meyve denir. Örneğin: Musa (Muz).

Meyveleri Basit, Agregat ve Bileşik meyveler olmak üzere 3 kısıma ayırabiliriz.

Basit meyveler

Bir çiçeğe ait bir tek ovaryumdan gelişen meyvelerdir. Bu ovaryum tek bir karpelden veya birden fazla karpelden yapılmış olabilir. Perikarpı oluşturan 3 tabaka çeşitli şekillerde değişikliğe uğramıştır. Bu değişikliklerden dolayı basit meyveler etli ve kuru olmak üzere iki kısma ayrılarak incelenebilir.

Etli Meyveler

Etli meyvelerde perikarp kalın ve etlidir.
Perikarpın yapısındaki farklılıktan dolayı 2 tip gösterir.

Bakka tipi meyveler

Bütün perikarp etlenmiştir. İçerdiği çekirdeğe benzer taneler gerçek tohumdurlar. Eksokarp ince ve zarımsıdır. Mesokarp ve endokarp etlidir (üzüm, domates v.s.). Bazı bakka tipleri özelliklerinden dolayı farklı isimler taşırlar.

Hesperidyum

Citrus meyvelerinin tipidir. Perikarpın dış kısmları derimsi ve salgı cepleri bakımından zengindir. İç kısımları süngerimsidir, endokarp zarımsıdır. Meyvenin gözleri endokarptan uzanan etli tüyler ile doludur (Citrus sp. Narenciyeler-portakal, limon v.s.).

Peponidyum

Cucurbitaceae familyasında görülen bir meyve tipidir. Perikarpın dış kısımları derimsidir. Plasentalar iyi gelişmiş ve etlidir (Cucurbita sp.-kabak).

Drupa tipi meyveler

Endokarp etli olmayıp sert bir yapı gösterir. Mezokarp etli, fakat endokarp sert ve odunlaşmıştır. Çoğunlukla bir karpelli ve bir tohumludur. Ve üst durumlu bir ovaryumdan meydana gelmiştir. Tohumla birlikte, tohumu saran sert endokarp, meyvenin çekirdeğini oluşturur (Prunus sp.-Erik, kiraz vs.). Bazen daha çok karpelli ve birden daha çok tohumlu olabilir ve alt durumlu bir ovaryumdan meydana gelebilir.

Kuru meyveler

Perikarp incedir ve olgunlukta kurudur. Olgunlukta açılıp açılmadıklarına göre sınıflandırılırlar.

Açılan kuru meyveler

Bu tip meyvelerde olgunlukta perikarp kurur ve meyve açılarak tohumlarını etrafa saçar. En az iki karpelden oluşan sinkarp bir ovaryumdan kapsül adını alan meyveler meydana gelir. Çok miktarda tohum taşırlar.

Folikül

Bir karpelden ibarettir. Olgunlaşmada karpelin birleşme hattı boyunca açılır. Çok tohumludur. Delphinium (Hezaren), Paeonia (Şakayık), Helleborus (Çöpleme).

Legümen

Apokarp tek karpelden yapılmıştır. Olgunlaşmada hem karpelin birleşme hattından, hem de dorsal (sırt) tarafından yani orta damarı boyunca açılır. Legüminosae üyeleri: Phaseolus sp., Pisum sp. gibi

Septisid kapsül

Karpellerin birleşme yerlerinden (septum) açılır. Colchicum sp. (çiğdem), Digitalis sp. (yüksük otu)

Lokulusid kapsül

Karpellerin dorsal (sırt) damarlarından açılır.
Ör: Viola sp. (Menekşe),
Iris sp. (Süsen)

Dentisid Kapsül

Kapsül tepe kısmındaki diş şeklindeki yarıklarla açılır. Ör: Caryophyllaceae -Dianthus sp. (Karanfil).

Piksid veya Kapaklı kapsül:

Bir kapakla açılır. Daha sonra bu kapak düşer. Hyoscyamus sp. (ban otu)

Porisid kapsül

Tohumlarını perikarpta oluşan deliklerden döker. Papaver somniferum (Haşhaş).

Silikuva

İki karpelden yapılmış parakarp bir ovaryum sekonder bir bölme ile iki bölüme ayrılmıştır. Yani meyve iki gözlüdür. Olgunlukta perikarp aşağıdan yukarıya doğru karpellerin birleşme yerlerinden yarılarak düşer. Sadece sapın tepesinde üzerinde tohum taşıyan ortadaki perde(yalancı bölme) kalır. Meyvenin boyu eninden çok katı uzundur. Ör: Cruciferae familyası üyeleri.

Silikula

Silikuva gibidir; sadece meyvenin boyu eninin 3 katından azdır.

Açılmayan kuru meyveler

Olgunlaşmada kapalı kalırlar. Ancak perikarpın çürümesi ve herhangi bir vasıta ile parçalanması halinde tohumlar dışarı çıkarlar.

Nuks (fındıksı meyve)

Perikarp sert ve odunlaşmıştır. Meyve bir tohumludur.

Karyopsis (Buğdaysı meyve)

Perikarp, tohum testası ile birleşiktir ve birlikte büyür. Üst durumlu ovaryumdan oluşurlar. Gramineae: Triticum (buğday)

Aken

Perikarp sıkıca tohumu sararsa da tohumdan ayrılabilir. Alt durumlu ovaryumdan oluşur. Compositae üyeleri.

Şizokarp (Yarılan meyve)

Sinkarp ovaryumdan meydana gelen ve olgunlukta karpellerin birleşme yerleri boyunca bölmelerinden yarılarak, her biri tek tohumlu Merikarp denilen kısmı meyvelere ayrılan kuru meyvelerdir. Merikarplar nuks gibi kapalıdır. Malvaceae ve Umbelliferae üyeleri.

Samara (Kanatlı nuks)

Kanatlı, ayrılan bir meyvedir.
Ör: Acer sp.(Akçaağaç), Fraxinus sp.(Dişbudak).

Lomentum (Kırılan legümen)

Her bir bölümde bir tohum bulunacak şekilde boğumlu olan ve boğumlarından kırılan kuru meyvelerdir.
Ör: Legüminosae (Ceratonia sp. -keçiboynuzu) ve Cruciferae-Raphanus sp.-turp).

Agregat (Küme) Meyveler

Çok pistilli (apokarp) bir çiçekte, pistillerin her biri ayrı ayrı bir meyve verir. Fakat bütün bu tek meyveler aynı çiçekten meydana gelmiş olduklarından bir topluluk halinde beraber büyür ve gelişirler. Bu meyve topluluğuna agregat meyve denir.
Fragaria- çilekte çiçek ekseni etlenip şişmiştir ve yüzeyinde gerçek nuks tipi meyveler oluşmuştur. Rubus- böğürtlen meyvesinde, birçok Drupa tipindeki meyvenin kuru bir eksen üzerinde yer alması ile oluşan agregat meyvedir.

Bileşik meyveler

Bir çiçek durumunun her bir çiçeğinden oluşan meyveler, olgunlukta bir arada bir meyve durumu halinde bir arda kalarak oluşturduğu meyve topluluğudur. Bileşik meyveler de bakka, Drupa ve kapsül tipi meyvelerden oluşabilmektedir.

Bakka tipi bileşik meyve

Ananas meyvesi tipiktir. Ekseni kalınlaşmış bir spika olan Çiçek durumu braktelerle çevrilmiştir. Tohum taşımayan bakka tipindeki meyve,etlenmiş çiçek ekseninde gelişir.Brakteler meyvenin yapısına katılır. Yenilen kısım etli çiçek eksenidir.

Drupa tipindeki bileşik meyve

Sinkonium (incirsi meyve) ve Sorosis (dutsu meyve) olarak iki farklı tip gösterir.

Sinkonium meyve Çanak şeklinde olan etlenmiş bir reseptakulumun iç yüzeyinde her biri küçük bir dişi çiçekten oluşmuş Drupa tipinde birçok meyve bulunur. Ficus carica – İncir

Sorosis meyve

Çiçek durumundaki çiçek ekseninin etrafında drupa tipinde oluşan her bir meyvenin etrafını çiçek örtüsü etlenerek sarmıştır. Morus sp.-Dut.

MEYVE ANATOMİSİ

Karpeller döllenmeden sonra büyüyüp gelişerek perikarpı (meyve kabuğu) oluştururlarken ovaryum içeresinde bulunan ovüller de bu arada değişikliğe uğrayarak tohumu oluştururlar. Böylece perikarp ve tohumdan meydana gelen bu yapı meyveyi verir.
Perikarp, anatomik olarak dıştan içe doğru
3 kısımdan meydana gelir

1. Eksokarp,
2. Mesokarp,
3. Endokarp

Eksokarp bazen yalnız dış, endokarp yalnız iç epidermadan oluştuğu halde, bazen de epiderma altındaki tabakaları da içine alabilir. Eksokarp ve endokarpı meydana getiren hücre tabakalarının her biri parankima, sklerankima veya herhangi başka tip hücreden yapılmış olabilir.

Meyveler olgunlaştıktan sonra perikarpın yapısı farklı bitkilerde farklılık gösterebilir. Buna göre meyveleri etli ve kuru olmak üzere ikiye ayırabiliriz.

Bakka tipi etli meyvelerde bütün perikarp sukulent parankimadan ibarettir

Etli Meyveler

Etli meyvelerde perikarp iki farklı yapı gösterir:

Bakka ve Drupa.

Drupa tipinde çekirdek ismini alan endokarp, kuru ve sert bir yapı göstermektedir (erik, kiraz). Endokarp sklerankima hücrelerinden yapılmış iki veya daha fazla tabakadan ibaret olabilir. Bu tabakalardaki hücreler genellikle birbirine dikey doğrultuda dizilmiş ayrı tipte sklerankima lifleri veya uzun taş hücrelerinden ibarettir. Etli kısım ya homojen olarak Sukulent parankimadan yapılmıştır (şeftali, elma), veya Sukulent parankima içersinde dağılmış sklerankima hücrelerinden ibaret gruplara rastlanılır (ayva, armut).

Etli meyvelerin epiderması genellikle küçük, çeperleri oldukça kalın, isodiyametrik hücrelerden yapılmıştır. Epidermada stoma ya hiç yoktur (üzüm) veya çoktur (elma). Bazı hallerde Epiderma altında, genellikle parankima bazen kollenkima veya çok ender olarak sklerankima hücrelerinden yapılmış hipoderma dokusuna rastlanılır. Elma armut gibi meyvelerde koruyucu doku olarak Periderma ve üzerinde lentiseller gelişebilir.

Endokarptaki iç epiderma üzüm gibi bakka tipi meyvelerde güç ayırt edilir. Drupa tipindeki meyvelerde ise ya ince çeperlidir (olgunlaşmış meyvelerde parçalandığı için ayırt edilemez) veya Epiderma hücrelerinin çeperleri de endokarpın diğer tabakalarında olduğu gibi kalınlaşarak çekirdeğin yapısına katılır (kayısı, erik).

Kuru Meyveler

Kuru meyvelerde perikarpın 3 tabakası da farklı meyvelerde farklı olmakla beraber genellikle kolay ayırt edilir. Destek doku elementlerince zengin olan perikarpta tabakalar farklı tipte sklerankima lifleri, taş hücreleri ve parankima hücrelerinden yapılmıştır. Bu tip meyveler olgunlukta açılıp açılmadıklarına göre sınıflandırılırlar.

Açılan kuru meyvelerde eksokarp, Vicia (bakla) ve Pisum (bezelye)’daki gibi tek bir epiderma tabakasından ibaret olabilir veya Phaseolus (fasulye)’daki gibi epiderma ile birlikte kalın çeperli hücrelerden epiderma altındaki dokuyu ihtiva edebilir.
Dış epiderma, epidermal sistem elementlerini taşıyabilir. Mesokarp genellikle ince çeperli parankima hücrelerinden yapılmış olup bazen içersinde gruplar halinde destek doku elementlerine rastlanılır. Endokarpta çok sıralı kalın çeperli hücrelerden yapılmış tabakalar bulunur. Çoğunluk endokarp hücreleri eksokarpa zıt yönde dizilirler.

Açılmayan kuru meyvelerde perikarp genellikle sertleşmiş ve odunlaşmıştır. Bazen tohum kabuğu yerine geçer (Ayçiçeği meyve kabuğu-Aken meyve).

Karyops bir meyve olan buğdayda, perikarp ile testa birbiri ile iyice kaynaşmış olup ayrılamaz. Epiderma altında birkaç tabakadan ibaret parankima bazen sıkışmış hücrelerden oluşur. Parankima altında tanenin uzun eksenine dik dizilmiş, çeperleri odunlaşmış enine hücreler ve onu altında tanenin uzun eksenine paralel yine çeperleri odunlaşmış tüp hücreleri denen iç epiderma hücreleri bulunur.

…