Hijyen ve Temizlik

Temizlik, bakım ve dezenfeksiyon

Hijyenik temizlik ve bakım yöntemleri ele alınırken ortak bir dil ve bakış açısı oluşturabilmek için öncelikle birtakım kavram ve yaklaşımlardan bahsedilmesi gerekmektedir. Bu kavram ve yaklaşımları başlıcalarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür.

Temizlik ve hijyen
Hijyenik temizlik ve bakım işlemleri, genel bilgi, yüzey ve uygulama bilgileri ve bina kullanıcılarına temiz ve hijyenik ortamlar sağlanması amacını taşımaktadır. Binaların kullanım amacını uzun süre sürdürebilmesi için “Temizlik” ile beraber “Bakım” kavramının da gözden kaçırılmaması gerekir.

Temizlik
Genel anlamı ile temizlik, yüzeylere mekanik veya kimyasal olarak zarar veren ve estetik görünümü bozan her tür olgunun uzaklaştırılması işlemidir. Bu işlemlerin uygulandığı her tür malzeme “yüzey” olarak adlandırılmaktadır.

Bakım ise, temizliği kolaylaştırmak; yüzeylere güzel bir görünüm sağlamak, mekanik ve kimyasal etkilerden korumak amacıyla yapılan uygulamalardır. Temizlik işlemleri ile kir ve artıkların gözle görülenleri uzaklaştırılırken, gözle görülmeyen mikro organizmaların uzaklaştırılması her zaman mümkün olmamaktadır. Bunu sağlayabilmek için dezenfeksiyon işlemleri gerekir.

Hijyen
Temizliğin insan sağlığını tehlikeye düşürmeyecek seviyede olması ya da ortamdaki mikro organizmaların hastalık yapıcı seviyenin altında seyretmesi, yani, güvenli temizlik ortamı olarak tanımlanabilir.

Hijyen ile amaç, ortamdaki mikro organizma sayısının kontrol altında tutulmasıdır. Hijyen, temizlenecek alanların sahip olduğu risk derecesine göre sadece bir temizlik işlemi ile sağlanabildiği gibi, dezenfeksiyon yapılmasını da gerektirebilir. Hastane gibi binaların yüksek hijyen riski içeren bölümleri buna örnek olarak verilebilir. Tuvaletlerde yapılacak her tür temizliği mutlaka uygun bir dezenfeksiyon işlemi izlemelidir.

Dezenfeksiyon

Dezenfeksiyon, yüzeylerde bulunan ve kontaminasyon (mikrobiyolojik kirlenme) kaynağı olabilecek mikro organizmaların sayılarının zararlı etki yapmayacak seviyeye indirilmesidir. Bu işlem başlıca iki şekilde yapılabilir:

Termal dezenfeksiyon
Kimyasal dezenfeksiyon
Termal dezenfeksiyon, sıcaklık etkisi (65-140 °C) ile mikroorganizmaların yok edilmesidir. Ancak her yüzey veya ekipmanın bu yöntemle dezenfekte edilmesi pratik olarak imkansızdır. Bu nedenle dezenfeksiyon işlemi daha çok, bir kimyasal madde, “dezenfektan” kullanılarak yapılır.

Dezenfektanlar mikroorganizmaları iki şekilde yok eder:

Hücre zarını tahrip ederek: Dezenfektan, mikroorganizmanın hücre zarını parçalayarak stoplazmasının akmasına sepep olur. Besi suyunu kaybeden hücre ölür. (Q.A.C, alkol ve aldehid bazlı dezenfektanlar)
Hücre çekirdeğini tahrip ederek: Dezenfektan, mikroorganizmanın hücre çekirdeğine ulaşır. Hücreyi tahrip ederek öldürür. (Halojen bazlı dezenfektanlar)

Dezenfektan çeşitleri:

Q.A.C (Quaternary Ammonium Compounds) bazlı
Halojen bazlı (klor, iyot ve bileşikleri; hipoklorit, kloramin, iyodofor vb)
Alkol bazlı (isopropilalkol veya etilalkol)
Perasetik asit bazlı
Biquanid
Amfoterik
Aldehid bazlı
Yüksek alkali ve asitler

Yukarıdakiler arasından ilk dördü yaygın olarak kullanılmaktadır.

Q.A.C. bazlı dezenfektanlar
Genelde “QUATS” olarak tanımlanan bu dezenfektanlar asit kökenli ürünlerle formüle edilmiştir. Geniş spektrumlu ve etki süresi oldukça uzundur. Uygulandıktan sonra etki gösterebilmesi için belirli bir süre beklenmeli ve mutlaka durulanmalıdır. Pahalıdır. Cildi tahriş edebilir. Püskürtüldüklerinde damlacıkları burun, boğaz ve solunum yollarında tahriş edici olabilir. Ciltle temas halinde, temas eden bölge suyla yıkanmalıdır. Gözle teması halinde veya yutulduğunda tıbbi müdahale gerekir. Aşındırıcı olmadığından, tüm yüzeylerde güvenle kullanılır.

Halojen bazlı dezenfektanlar
Klor ve klorlu temizleyiciler zayıf alkali ve çok güçlü oksidandır. Asidik kimyasallarla karıştırıldığında zehirli ve tahriş edici gaz çıkarır ve yaralanma ve hatta ölüme neden olabilir. Geniş spektrumludur, düşük konsantrasyonlarda bile kısa sürede aktive olur. Durulama gerektirir. Hoş olmayan bir kokusu vardır. Ekonomiktir. Klor içme ve kullanma suyu ile sebze-meyve dezenfeksiyonunda da kullanılır. Güçlü bir ağartıcıdır ve yüzeylerde aşındırıcı etkisi vardır. Çok seyreltik solüsyonlar bile giysilere, kauçuk ve plastik yüzeylere zarar verebilir. Klorlu ürünler yapı olarak alkalidir. Sıcak suda ya da yüksek konsantrasyonda paslanmaz yüzeylere bile zarar verebilir. Serin ve karanlık yerlerde saklanmalı, sıcaklık ve güneş ışığından uzak tutulmalıdır.

İyotlu dezenfektanlar asidik yapıdadır. Buharları solunum yolları için tahriş edici olduğundan, solumaktan kaçınılmalıdır. Diğer kimyasallarla karıştırılırsa yaralanmalara ve çıkan gazın solunması ölüme neden olabilir. İyotlu ürünler giysiler, araç gereç ve cildi lekeleyebilir. Plastik maddeler özellikle iyot lekesine karşı hassastır. İyotlu ürünler asidik olduklarından alüminyum, pirinç, teneke ve bakır gibi yumuşak malzemeleri aşındırabilir.

Alkol bazlı dezenfektanlar
En yaygın olanları isopropil ve etil alkoldür. Geniş spektrumlu, ancak etki süresi oldukça kısadır (5 dk). Etkili olabilmesi için yüksek konsantrasyonda (etil alkol % 70-95, isopropil alkol % 30) kullanılması gerekir. Pahalıdır. Durulama gerektirmez. Metil alkol (ispirto) zehirli olduğundan özellikle mutfaklarda dezenfeksiyon amaçlı kullanılmamalıdır.

Perasetikasit bazlı dezenfektanlar
Perasetik asit yumuşak metalleri aşındırdığından kullanımında çok özen gösterilmelidir. Son derece güçlü bir oksidan olup, oksijen çıkarır. Deriyle temas ettiğinde birkaç dakika yanma hissi duyulur. Etkilenen alan bembeyaz olur. Perasetik asitin son derece güçlü, karakteristik bir asit kokusu (sirke) vardır ve buharı tahriş edicidir. Yalnızca gıda üretim tesislerinin dolaşım hatlarında kullanıldığından, ciltle temas etme şansı fazla değildir. Diğer oksidanlardan uzakta, serin bir yerde saklanmalıdır.

Kullanılacak dezenfektanlarda aşağıdaki özellikler aranmalıdır:
Geniş bir öldürme yelpazesine sahip olmalı
Ekonomik ve pratikte uygulanabilir olmalı
Zehirleyici ve korozif olmamalı
Çevreye zarar vermemelidir.

…